Першы, створаны на Магілёўшчыне партызанкай, школьны музей баявой славы

Памятаць герояў - наш абавязак

Ад падпольных газет да прадметаў партызанскага побыту: якія яшчэ цікавыя экспанаты захоўваюцца ў музеі, створаным партызанкай і разведчыцай Вольгай Гулевіч.

Горацкі раён нямецка-фашысцкія захопнікі акупавалі 12 ліпеня 1941 года, а ўжо ў снежні мясцовыя жыхары арганізавалі антыфашысцкае падполле. Частка яго актывістаў увесну 1942 пайшла ў лес, сфармавала партызанскі атрад, які ў жніўні вырас да брыгады. Сярод народных мсціўцаў была далікатная 20-гадовая дзяўчына - Вольга Гулевіч. Менавіта яна пасля вайны стварыла першы ў Магілёўскай вобласці школьны музей партызанскай баявой славы - у Горацкай СШ №3.

Заўтра была вайна

Калі пачалася Вялікая Айчынная, ураджэнка вёскі Машкова Оля Гулевіч толькі скончыла педагагічны тэхнікум у Магілёве. Марыла, як і яе маці, якую яна страціла ў шасцігадовым узросце, навучаць грамаце сялянскіх дзетак. Але, вярнуўшыся дадому, стала не настаўнікам, а падпольшчыцай: здабываючы звесткі, хадзіла па навакольных сёлах, у Горкі за 14 кіламетраў. У лістападзе 1942 года далучылася да партызанаў. Аднойчы група з васьмі чалавек, у складзе якой была разведчыца Гулевіч, патрапіла ў акружэнне. Вольга выратавалася цудам, а яе 17‑гадовага земляка, які забяспечваў народных мсціўцаў харчаваннем, забілі.

Вёскі Машкова, Рэкотка, Добрая, да якіх лес падступаў ушчыльную, сталі партызанскай зонай. Толькі з Рэкоткі летам 1942-га больш за 40 чалавек пайшлі ў атрады. Некаторыя — сем'ямі: Фомчанка, Старавойтавы, Шчарбатавы, Вараб'ёвы.

Немцы рэгулярна ўладкоўвалі аблавы на «лясных людзей». Падчас чарговай засады загінуў Юстын Старавойтаў. Пасля немцы забілі яго бацьку Радзівона, маці Аксінью Старавойтаву доўга катавалі ў Горацкім гета, павесілі. Там жа расстралялі іх сына Васіля - настаўніка Паршынскай школы. Трэці сын Старавойтавых Іван прапаў без вестак.

За загінулых землякоў і Радзіму помсціла фашыстам Гулевіч, якая ўдзельнічала ў баях у вёскі Шаўнева, Чарнічнага пасёлка Горацкага раёна, у прарыве Баўкінскай блакады на Быхаўшчыне - у ліпені 1944-га іх 17-я партызанская брыгада злучылася з часткамі Чырвонай.

Пасля вайны Вольга Трыфанаўна, узнагароджаная ордэнам Айчыннай вайны II ступені, медалямі «За адвагу», «За баявыя заслугі», «За перамогу над Германіяй», працавала настаўнікам у сельскай школе на Гродзеншчыне, у 1956 годзе вярнулася ў Горкі, стала загадчыцай бібліятэкі ў СШ №3. Боль за загінуўшых таварышаў не давала ёй спакою, і яна вырашыла ўвекавечыць іх памяць - адкрыць музей баявой славы.

Партызанскімі сцежкамі

Каб сабраць для яго экспанаты, арганізавала клуб «Пошук», у склад якога ўвайшлі педагогі і вучні, распрацавала маршруты паходаў па месцах баёў, партызанскіх стаянак.

— У лясах у захаваных зямлянках яны знайшлі прадметы побыту партызан, у вёсках Рэкотка, Машкова, Абраімаўка, Чапелінка, Паленка, Сава, пасёлку Чарнічны і іншых запісвалі ўспаміны ўдзельнікаў і відавочцаў ваенных падзей, — дзеліцца дачка разведчыцы Тамара Малахоткіна, якая пераняла эста пенсіі, якая прапрацавала ў школе бібліятэкарам, загадвала музеем. — Мама адрадзіла перапіску з пакінутымі ў жывых народнымі мсціўцамі. Ваган Агаджанян падарыў ёй асобнік сваёй кнігі «Дарогі партызанскія», з якой мы даведаліся пра зверскую расправу акупантаў над жыхарамі вёскі Тудараўка ў 1943-м.

Музей, які адкрыўся ў 1979 годзе, расказвае аб дывізіях, якія вызвалялі Горацкі раён, зараджэнні і развіцці партызанскага руху, настаўніках, якія ваявалі з фашыстамі на франтах і ў падполлі. Адзін са стэндаў – «Гэтага забыць нельга» - знаёміць з месцамі жорсткай расправы акупантаў над мірным насельніцтвам: камерай смерці, абсталяванай фашыстамі ў будынку навучальнага корпуса № 1 БДСГА, месцам пакарання ў скверы акадэміі, турмамі ў падвалах карпусоў № 1 і № 5.

Сярод франтавых лістоў і фатаграфій, падпольных газет, партызанскіх улётак, асабістых рэчаў народных мсціўцаў ёсць унікальная тэчка, у якой пайменныя спісы ўдзельнікаў 17-й партызанскай брыгады.

- Іх перадала ў 1984-м з Расіі жонка камандзіра 17-й партызанскай брыгады Мікалая Іванавіча Кітаева. Дарэчы, на адкрыццё музея і штогод пасля да нас прыязджалі мамчыны баявыя таварышы са ўсяго СССР. Разам наведвалі памятныя мясціны, заўсёды ў суправаджэнні гарманіста, які душэўна выконваў ваенныя песні, — паведаміла Тамара Малахоткіна. - Наведвала мама сям'і патрыётаў - Жэні Вараб'ёва, Пашы Ільюшынай.

Юныя мсціўцы

18‑гадовую ўраджэнку вёскі Абраімаўка Пашу Ільюшыну акупанты схапілі восенню 1942 года. Параненую дзяўчыну катавалі, пераламалі рукі і ногі, кінулі паміраць у лесе каля вёскі Рэкотка. Тамака яе і пахавалі мясцовыя жыхары.

Жэня Вараб'ёў з Рэкоткі, які пайшоў з маці і дзедам у партызаны ў 1942-м, пасля таго, як фашысты расстралялі яго бацьку-падпольшчыка, быў цяжка паранены ў баі ў 1944 годзе. Калі яго акружылі фашысты, не жадаючы здавацца ў палон, падарваў сябе і іх гранатай. Яму было ўсяго 16 год.

Пётр Шыцікаў з вёскі Паленка ў 17-ю партызанскую брыгаду прыйшоў 13-гадовым хлопцам, са старэйшым братам. Стаў падрыўніком. Загінуў у 1943 пры прарыве кальца фашысцкай блакады. Медалі «За баявыя заслугі» ўдастоены пасмяротна.

У гестапа быў закатаваны камсамолец-падпольшчык Валодзя Васільеў. Аб гераізме іх аднагодкаў цяперашнія школьнікі ведаюць у тым ліку з успамінаў Вольгі Трыфанаўны: «У траўні 1943 гады нашы затрымалі непадалёк ад лагера двух хлапчукоў. Камандзір хацеў адправіць іх дадому, але тыя - зусім яшчэ юныя - адмовіліся наадрэз. Маўляў, да сябе не возьмеце, самі задаволім засаду на шашу, закідаем немцаў гранатамі. Так сталі партызанамі два Фёдары з вёскі Сава - Чэрнікаў і Шахненка».

Якія заслужылі права на памяць

Вольга Трыфанаўна прапрацавала ў школе да 70 гадоў. Яе дачка Тамара прыйшла сюды ж бібліятэкарам у 1972-м, праводзіла тыдні баявой славы, тыдні памяці юных герояў-антыфашыстаў, папаўняла музейны архіў, у якім больш за 600 экспанатаў.

- Два гады таму мы стварылі праект «Помнім і шануем герояў», дзеці пішуць гістарычныя даследаванні аб вайне. Адкрыта ў нас экспазіцыя, прысвечаная генацыду беларускага народа. Як гісторык і чалавек, абодва прадзеды якога - Гаўрыла Багулін і Сямён Гарміновіч - загінулі на франтах Вялікай Айчыннай, пераканана, што памятаць герояў - наш абавязак, - падкрэслівае намеснік дырэктара па выхаваўчай рабоце СШ № 3 Лілія Вяргейчык. - Вольгі Трыфанаўны не стала ў 1996-м, але справа яе жыцця працягваецца. Нашу школу, дарэчы, скончылі яе ўнукі, зараз тут працуе ятроўка Тамары Малахоткінай. У музеі, дзе партызанцы і разведчыцы Гулевіч прысвечана асобная экспазіцыя, мы праводзім экскурсіі, урокі мужнасці.

Заснавальніцай музея, землякамі, для якіх патрыятызм, Радзіма і самаахвяраванне былі не проста словамі, педагогі і вучні ганарацца: «Гэтыя людзі заслужылі права на тое, каб пра іх памяталі і амаль праз 79 гадоў пасля заканчэння вайны».

СБ