У Магілёве выйдзе другая кніга «Вялікая Айчынная вайна: сямейныя гісторыі»

Аб’ядноўваючы сем’і і пакаленні

У Беларусі няма, напэўна, ніводнай сям’і, якая б не страціла ў гады вайны блізкіх. Пра тое, што ім давялося перажыць, жыхары Магілёўшчыны расказалі ў кнізе «Вялікая Айчынная вайна: сямейныя гісторыі». Усяго ў ёй – каля 500 апавяданняў. І кожнае чапляе за душу.

Еў баланду, а за спінай стаяла чалавек пяць, каб схапіць што-небудзь з талеркі»

Ураджэнец вёскі Бярозавае Балота Кіраўскага раёна Ераст Іваноў, які цяпер жыве з дачкой і ўнучкай у вёсцы Лекерта Бабруйскага раёна, 15‑гадовым хлопцам апынуўся ў блакадным Ленінградзе, куды паехаў паступаць у чыгуначнае вучылішча:

– Разам з сябрам Мікалаем Рэчыцам пайшлі працаваць на завод. Змена доўжылася 12 гадзін, спалі ў халодных бараках. Затое атрымлівалі харчовыя карткі. У сталовай (сілкаваліся раз на суткі) давалі баланду з маркоўнага бацвіння, біток з яе ж або бульбяных абіркаў, хлеб з пілавіннем. Памятаю, калі еў, за маёй спінай стаялі чалавек пяць, каб схапіць што-небудзь з талеркі. Ад голаду рабочыя паміралі ў цаху, на вуліцы. Ежы не хапала, гараджане капаліся на звалках, імкнучыся знайсці гарошынку, фасолінку, выкінутую яшчэ да вайны. Разам з Колем мы збіралі лупіны ад гародніны, лавілі птушак. Аднойчы ён адкапаў костку, прынёс у цэх, струшчыў, з’еў і... памёр у мяне на вачах.

Нягледзячы на нягоды, людзі заставаліся людзьмі. Калі на базары Ераст убачыў бабульку, якая прасіла міласціну, успомніў пра маці і, расплакаўшыся, высыпаў у далоньку знясіленай гараджанкі ўсе хлебныя крошкі, што былі ў кішэнях.

Іванову пашанцавала: калі нашы прарвалі блакаду, яго з іншымі ленінградцамі вывезлі ў Кіраў. Потым былі два месяцы бальніцы, дзе юнака лячылі ад туберкулёзу, да 1945-га ён працаваў на мясцовым абаронным заводзе. Узнагароджаны медалём «За доблесную працу ў Вялікай Айчыннай вайне 1941–1945 гг.». Як расказала яго дачка Алена, бацька, сціплы чалавек, рэдка дзяліўся з дзецьмі (іх пяцёра) «ленінградскімі ўспамінамі», але кожны дзень купляў шмат булак і абаранкаў. Не мог насыціцца смакам хлеба, якога ў тыя страшныя блакадныя дні так не хапала.

Стойкая Роза

На фатаграфіі, датаванай 1940 годам, – Роза Касцюковіч з дачкой. Дзяўчынцы з пранікнёным позіркам усяго восем гадоў. Праз два гады яе не стане: Ірачку ў ліку 5 тысяч вязняў мінскага гета ў сакавіку 1942-га расстраляюць нацысты. У 1947 годзе на гэтым месцы адкрыюць мемарыял «Яма».

– Прабабуля вырасла у інтэлігентнай сям’і: бацька інжынер, маці свабодна валодала пяццю замежнымі мовамі. Роза таксама добра ведала нямецкую, скончыла музычную школу, да вайны выкладала спевы, – з любоўю адклікаецца пра яе праўнучка Васіліна Касцюковіч, навучэнка Магілёўскай гімназіі № 3. – Выйшла замуж за лётчыка, змяніўшы прозвішча Зак на Шэр. На жаль ён, калі нарадзілася Іра, загінуў у Іспаніі. Другі муж Васіль Касцюковіч быў начальнікам фінансавай часткі чыгуначнай станцыі Магілёў. Роза стала мастацкім кіраўніком клуба. Калі пачалася Вялікая Айчынная вайна, сям’ю, у якой з’явілася яшчэ двое дзяцей, эвакуіравалі. У Шклове ў 1942-м жонкі наладзілі сувязь з брыгадай «Чэкіст». З 1943-га прабабуля актыўна супрацоўнічала з разведгрупай капітана Вацлаўскага, якая дзейнічае ў тыле праціўніка. Працавала перакладчыцай у нямецкай камендатуры: дапамагло веданне мовы. Праз мужа-сувязнога перадавала нашым звесткі аб колькасці фашыстаў, варожай тэхніцы, карных аперацыях... Муж памёр неўзабаве пасля вызвалення Беларусі, прабабулі адной давялося падымаць траіх дзяцей: на той момант нарадзілася яшчэ і дачка. Лёс Розы Абрамаўны быў няпросты, затое душа – залатая: ні вайна, ні ўдоўства, ні страты яе не зламалі. Выдатнага чалавека, узнагароджанага ордэнам Айчыннай вайны II ступені, ветэрана працы, даўно няма з намі, але мы ніколі яе не забудзем.

«Дзеці, гуляючы, перакочвалі кулю, якая захрасла ў бацькі пад скурай»

Ураджэнец вёскі Цяхцін Бялыніцкага раёна Іван Цумараў сустрэў вайну ў Гомелі, дзе працаваў на заводзе, уступіў у народнае апалчэнне. У адным з баёў быў кантужаны, падчас бамбёжкі яго засыпала зямлёй. Выратавалі... штаны. Па іх – прыкметных, з лампасамі, якія дасталіся ў спадчыну ад старэйшага брата, – калегі яго апазналі, адкапалі.

Ваяваў Іван Фёдаравіч у складзе 159-й стралковай дывізіі. 30 жніўня 1943 года ў баі пры штурме вышыні ў Спас-Дземенска яго «зняў» варожы снайпер. Раненне было цяжкае, пранікальнае – у лёгкае. Ачуняўшы, Цумараў вярнуўся на фронт: удзельнічаў у вызваленні Беларусі, Літвы, бітве за Кёнігсберг. Узнагароджаны ордэнам Чырвонай Зоркі, медалямі «За баявыя заслугі», «За перамогу над Германіяй у Вялікай Айчыннай вайне 1941–1945 гг.».

– Яшчэ адно раненне бацька атрымаў пры вызваленні Беларусі. Куля затрымалася ля скроні. З ёй ён пражыў усё жыццё. Мы, дзеці, гуляючы, перакочвалі яе пад скурай, – успамінае сын франтавіка Пётр Іванавіч. – Пазней урачы сказалі нам: яна, свінцовая, атручвала яго арганізм.

Ад Цумаравых аўтары ідэі стварэння кнігі – дэпутат, намеснік дырэктара СШ № 34 Магілёва Галіна Бяляева і старшыня гарадскога Савета дэпутатаў Максім Гурын – атрымалі адразу некалькі лістоў. У працэсе апрацоўкі даных зразумелі: было іх, хто пайшоў на фронт, чатыры родныя браты: Данііл, Аляксей, Іван і Мікалай. І кожны ўнёс сваю лепту ў перамогу.

Захаваем праўду аб вайне

– Першапачаткова, задумваючы кнігу, мы звярнуліся да навучэнцаў гарадскіх школ, ліцэяў і гімназій, каб распыталі і даслалі нам успаміны продкаў пра вайну. Яны ўвайшлі ў першае выданне, апублікаванае мінулай зімой. Але яшчэ на этапе падрыхтоўкі зразумелі: жадаючых расказаць пра подзвігі бацькоў, дзядоў, пра свой боль куды больш. Да нас прыходзілі сотні лістоў з усёй вобласці ад людзей розных узростаў, – расказвае Галіна Бяляева. – І мы напісалі другую кнігу, якая выйдзе на гэтым тыдні. У ёй – пра тых, хто ваяваў на франтах, хто прайшоў праз канцлагеры, аб дзецях вайны... Гэта не проста зборнік эсэ: кожная лічба і факт вывераныя і пацверджаны: нам дапамагалі гісторыкі, праваахоўнікі. З іх дапамогай яшчэ і дапаўнялі атрыманыя звесткі, за што землякі нам удзячныя. Хтосьці, напрыклад, не ведаў, за якую ваенную аперацыю ўзнагароджаны іх родны чалавек, хтосьці – дзе ён прыняў апошні бой…

– Радзіма для нас не проста зямля, наш дом, але і продкі – дзяды, прадзеды, тыя, хто змагаўся за нас самааддана і мужна. Іх галасы, успаміны не дадуць абылгаць і перакруціць гісторыю. Яны нагадваюць, праз якія выпрабаванні прайшоў наш народ, што мы страцілі, якой цаной змаглі адстаяць свабоду і незалежнасць, – падкрэслівае Максім Гурын. – Наша выданне – уклад жыхароў Прыдняпроўя ў захаванне праўды аб падзеях Вялікай Айчыннай вайны.

«Як у іх магла падняцца рука, каб застрэліць маю Юлю? Трэба зрабіць усё, каб вайна ніколі не паўтарылася!», «Пакуль у мяне ёсць хлеб, ніколі не скажу, што дрэнна жыву. Ведайце цану хлебу... », «Мне 85 гадоў, а я ўсё яшчэ чакаю бацькі з фронту. Хоць бы даведацца тое месца, дзе ён загінуў», «Павярніся час назад – распытаў бы дзеда пра кожны дзень на вайне, лавіў бы кожнае слова. Шкада, што разуменне аб страчаным часе прыходзіць позна», «Вы робіце нашмат больш, чым кнігу, – вы аб’ядноўваеце сем’і і пакаленні!» – чытаю вытрымкі з лістоў землякоў, якія ўвайшлі ў прадмову «Ад аўтараў».

Лісты з апавяданнямі пра вайну яны атрымліваюць і сёння – ужо не толькі з Магілёўскай, але і з Гомельскай, Віцебскай абласцей, Расіі, Чэхіі, Ізраіля. Таму падумваюць аб трэцяй кнізе. Другую – па адным экзэмпляры – перададуць у Нацыянальную, Магілёўскую абласную і гарадскую бібліятэкі, мясцовыя музеі і навучальныя ўстановы, якія найбольш актыўна ўдзельнічалі ў яе стварэнні…

 СБ