Спас Мядовы
Свята першага Спаса ўстаноўлена з нагоды двайной перамогі: рускі князь Андрэй Багалюбскі атрымаў перамогу над балгарамі, а грэчаскі імператар Мануіл – над арабамі ў 1164 годзе. Рускі князь і грэчаскі імператар мелі ў войсках сваіх Святы Крыж Гасподні. Яны абодва рупліва маліліся яму аб дапамозе і абодва атрымалі з войскамі цудоўнага бачання: ад узятых на вайну абразоў Збавіцеля і Маці Божай зыходзіла на войскі святло. Адважна кінуліся воіны на непрыяцеля і перамаглі.
У царкоўным календары гэта свята адзначана як Паходжанне (знясенне) чэсных дрэваў Жыватворчага Крыжа Гасподняга. Свята суправаджаецца вынасам крыжа, хрэсным ходам і ўрачыстым вадасвяццем рэк, азёр, вадаёмаў. Таму ў народзе першы Спас называюць яшчэ мокрым Спасам. Таксама першы Спас у некаторых месцах называюць мядовым.
Гэты дзень – свята пчаляроў, калі пчаляры-пасечнікі заломваюць у вуллях першыя мядовыя соты. «На першы Спас заламвай соты», «На першы Спас і жабрак мёду пакаштуе», – кажуць у народзе. Сяляне лічылі, што з гэтага дня пчолы перастаюць выпрацоўваць мёд. Першыя соты звычайна неслі ў царкву: не толькі на асвячэнне, але яшчэ і «на памін бацькоў».
З першага Спаса пачынаўся, як правіла, пасеў азімых хлябоў: «Першы Спас – першы пасеў», – казалі нашы продкі, і абавязкова прыносілі ў царкву пасяўное насенне, а палі перад сяўбой акраплялі святой вадой святары. Асвячалі таксама і студні. Жывыя такія народныя прыкметы: «З першага Спаса адцвітаюць ружы, падаюць добрыя росы», «На мокры Спас коней купаюць, а пчолы перастаюць насіць мядовы ўзятак».
Са святам першага Спаса супаў дзень памяці старазапаветных пакутнікаў Макавеяў. Згадка пра іх у народным календары звязана з часам збірання маку.
Яблычны Спас
Другі Спас святкуецца ў дзень Праабражэння Гасподняга. Евангеллі распавядаюць аб тым, што Ісус, узяўшы Пятра, Якава і Яна, падняўся на гару для таго, каб памаліцца. Падчас гэтай малітвы і адбылося Ператварэнне – твар Ісуса азарыўся святлом, а адзенне, у якое ён быў апрануты, стала бялей за снег. Потым з’явіліся два прарокі – Маісей і Ілля, і яны гутарылі з Ісусам аб яго зыходзе, які ў хуткім часе адбудзецца ў Іерусаліме. Вучні, якія сталі сведкамі ператварэння, былі відавочна напалоханыя. Але Ісус супакоіў іх і забараніў расказваць пра тое, што адбылося падчас малітвы, пакуль Хрыстос не ўваскрэсне, як яму было наканавана. Лічыцца, што гэтае свята заклікана нагадаць людзям пра неабходнасць духоўнага ператварэння.
Раней да другога Спаса нельга было есці садавіну. 19 жніўня яе неслі ў царкву для асвячэння, пасля чаго ўсю садавіну дазвалялася ўжываць у ежу. Таму ў народзе другі Спас завецца яблычным. Па традыцыі ў гэты дзень спачатку частавалі яблыкамі родных, блізкіх, а таксама сірот, бедных, як памінанне пра заснулых вечным сном продкаў, і толькі затым самі елі.
Васіль Селіванаў у сваёй кнізе «Год рускага земляроба» пісаў: «У гэты ж дзень пасля абеду натоўпы баб і дзетак абложваюць памешчыцкія сады, якія амаль заўсёды здаюцца купцам, і купляюць у апошніх усё тое, што нават можна было б выкінуць за непатрэбнасцю, толькі б называлася яблыкам. Купляюць на грошы, на кудзелі пянькі і лёну, на яйкі; напрыклад, за адно яйка атрымліваюць дзве ці тры прыгаршчы яблыкаў, колькі шырокія рукі сядзельца могуць іх змясціць. У гэты дзень у садках насыпаюць цэлыя вазы паданкаў і няпаданкаў, нават добрых гатункаў яблыкаў, і развозяць па навакольных парафіях і цэрквах, дзе па заканчэнні абедні ўсё раскупліваецца».
Яблычны Спас яшчэ называюць «першымі асянінамі», гэта значыць сустрэчай восені.
У даўніну усе вернікі абавязкова святкавалі яблычны Спас, пяклі пірагі з яблыкамі, варылі яблычнае варэнне і частавалі ім адзін аднаго.
Спас арэхавы
Трэці Спас – 29 жніўня – Спас «на палатне», прызначаны ў памяць перанясення нерукатворнага абраза Гасподняга ў Канстанцінопаль.
Існуе паданне, што падчас зямнога жыцця Ісуса Хрыста князь Едэскі цяжка захварэў. Даведаўшыся пра цуды Збавіцеля, князь паслаў да яго свайго мастака з лістом, просячы вылечыць яго ад цяжкай хваробы. Калі мастак убачыў аблічча Збавіцеля, моцна захацелася яму адлюстраваць рысы яго на палатне, але ўсе намаганні засталіся марныя – ніяк не мог ён улавіць рысы асобы Гасподняй. Заўважыўшы гэта, Ісус Хрыстос загадаў прынесці вады, памыўся, выцер твар свой хусткай, і, на дзіва прысутных, на хустцы адразу ж атрымалася выява Хрыста. Гэты нерукатворны абраз свой Ісус Хрыстос паслаў князю разам з лістом, у якім пісаў: «Дабрашчасны ты, што паверыў у мяне, не бачыўшы мяне. Пасля ўзнясення майго прыйдзе да цябе мой вучань і зусім вылечыць цябе ад хваробы».
Князь, атрымаўшы абраз і пакланіўшыся яму, амаль зусім вылечыўся ад хваробы. Спачатку абраз захоўваўся ў горадзе Едэсе, дзе жыў князь, пасля ж быў перанесены ў Канстанцінопаль. Перанясенне гэта і было здзейснена 29 жніўня.
У народзе трэці Спас азначаў таксама заканчэнне жніва і сяўбы азімага – з «дажынкамі», «дасеўкамі», а нярэдка і «засеўкамі».
Трэці Спас называлі арэхавым або хлебным, таму што да гэтага дня, як правіла, спелі арэхі і заканчвалася жніво хлябоў. І прымаўкі адпаведныя былі ў народзе: «Добра, калі Спас – на палатне, а хлебушак у гумне!», «Трэці Спас хлеба назапасіў». «Калі добры трэці Спас, будзе зімой квас». Бытавалі прыкметы: «Ластаўкі адлятаюць у тры разы, у тры Спасы», «Калі журавель адляціць да трэцяга Спасу, то на Пакровы будзе марозна».
У гэты дзень пяклі пірагі і печыва з новага хлеба.
