Тут дрэвы на костках стаяць. Якія жахі тварылі нацысты ў Казіміраўскім лесе ў Магілёве

Казіміраўскі лес у Магілёве старажылы называлі могілкамі - у перыяд акупацыі абласнога цэнтра нямецка-фашысцкія захопнікі па начах, удалечыні ад старонніх вачэй, расстрэльвалі тут мірных жыхароў: старых, жанчын, дзяцей... У 1970-е гады непадалёк ад гэтага лесапарку па вул. Раўчакова ўсталявалі камень з таблічкай у памяць аб тых, чые жыцці абарвалі нацысты. Журботнае і памятнае месца размясцілася ўдалечыні ад праезнай часткі ў невялікай прамзоне, а таму тут не часта можна сустрэць турыстаў або наведвальнікаў...

Казіміраўскі лес размешчаны ў межах горада Магілёва непадалёк ад Мінскай шашы. Непрыкметны паварот, асабліва калі едзеш туды ўпершыню, лёгка праскочыць: на першы погляд ён вядзе да невялікай прамзоны, а не да месца смутку і болі. Высокія дрэвы размерана пагойдваюцца на ветры, на зямлі пратаптаны дарожкі - у добрае надвор'е тут абавязкова можна сустрэць людзей, якія гулялі. У вочы кідаюцца дрэвы, на ствалах якіх замацаваны лічбы. Чорныя на белым фоне яны прыцягваюць увагу. Гэтыя лічбы - абазначэнне нумароў расстрэльных ям, якія летась выявілі ў гэтым лесе.

Дакладная колькасць загінуўшых у гэтым лесе ў 1941-1944 гады яшчэ не ўстаноўлена. Паводле наяўных звестак і архіўных звестак, тут каля 7 тыс. чалавек, аднак пракуратура Магілёўскай вобласці, удзельнікі Магілёўскага абласнога гісторыка-патрыятычнага пошукавага клуба «Вікру» і 52-і пошукавы батальён ВС Рэспублікі Беларусь працягваюць вывучаць дакументы, вядуць разведкі, праводзяць пошукавыя работы.

Як распавёў кіраўнік Магілёўскага абласнога гісторыка-патрыятычнага пошукавага клуба «Вікру» гісторык Мікалай Барысенка, першыя спробы адкрыць таямніцы, якія захоўвае Казіміраўскі лес, рабіліся ў першыя пасляваенныя гады. Аднак тады першачарговай задачай было аднаўленне і наладжванне жыцця ў горадзе, таму вывучэнне Казіміраўскага лесу крыху застапарылася.

У 1970-я гады тут устанавілі камень і таблічку ў памяць аб мірных жыхарах, чые жыцці абарвалі тут фашысцкія кулі. Памятнае месца ўсе гады даглядалі, а неабыякавыя людзі прыносілі кветкі. Больш сур'ёзныя спробы даведацца, якія таямніцы захоўвае гэты ўчастак лесу, магілёўскія пашукавікі распачалі ў 2009-2010 гадах, тады аб расстрэльным месцы даведалася грамадскасць.

«Тады старажылы, якія пражываюць у гэтай мясцовасці, сталі дзяліцца з намі ўспамінамі аб падзеях, якія адбываліся тут у 1941-1944 гадах, - распавёў Мікалай Барысенка. - Мы заняліся вывучэннем гэтага лесу, абапіраючыся на ўспаміны тых людзей, якія перажылі акупацыю Магілёва і бачылі, што адбывалася ў Казіміраўскім лесе».

Новы сезон пошукавых работ стартаваў у Казіміраўскім лесе ў мінулым годзе пры ўдзеле 52-га пошукавага батальёна УС Рэспублікі Беларусь пад кіраўніцтвам пракуратуры Магілёўскай вобласці. Гэтаму садзейнічала расследаванне крымінальнай справы аб генацыдзе беларускага народа ў гады Вялікай Айчыннай вайны. На сённяшні дзень у расстрэльных ямах знойдзены 304 ахвяры. Разам з астанкамі пошукавікі ўзнялі асабістыя рэчы і прадметы ўжытку. Сярод іх - абломак мужчынскай расчоскі, з надрапаным на ёй надпісам «А.Трункоў». Больш ніякіх імёнаў устанавіць не ўдалося.

«У 1941-1944 гадах тут знішчаліся не толькі цэлыя сем'і мірных жыхароў яўрэйскай нацыянальнасці Магілёва і Магілёўскага раёна, але таксама былыя вайскоўцы і ваеннапалонныя чырвонаармейцы, удзельнікі супраціву нацысцкаму рэжыму з ліку падпольшчыкаў і партызанаў і, магчыма, - Першапачаткова гэты лес выкарыстоўвалі акупанты для знішчэння магілёўскіх яўрэяў, а таксама часткі пацыентаў Магілёўскай псіхіятрычнай лякарні. Пазней, пасля допытаў і жорсткіх катаванняў у гарадской турме, падвалах службы бяспекі, следчай групы СД, гестапа і арыштным доме, тут праводзіліся аднаразовыя расстрэлы мясцовых партызан і падпольшчыкаў. Верагодна, асобных вязняў прывозілі сюды і скідалі ў ямы ўжо мёртвымі, таму што не ўсе людзі вытрымлівалі допыты садыстаў, бо акрамя катаванняў яны ўжывалі душагубку «газваген» або «зондэрваген». Акрамя гэтага, мэтанакіраванаму знішчэнню без суда і следства падлягалі яўрэі, цыганы, інваліды і душэўна хворыя людзі. Фашысты лічылі іх расава шкоднымі элементамі».

На дадзены момант у Казіміраўскім лесе выяўлена і вывучана сем расстрэльных ям, кожная з іх мае сваю гісторыю, па якой можна даведацца пра акупацыю і злачынствы, учыненыя нацыстамі і іх памагатымі. «Зыходзячы з таго, што было знойдзена пры раскопках, адначасовых масавых растрэлаў тут не было. У ямах знойдзена ад 1 да 110 чалавек - гэта мужчыны, жанчыны, дзеці розных узростаў», - адзначыў Мікалай Барысенка.

Актыўным удзельнікам раскопак у Казіміраўскім лесе стаў камандзір пошукавай групы «Авангард» Ілля Трыханаў. У пошукавым руху малады чалавек з 2016 года, на яго рахунку дзясяткі пройдзеных вахт, разведак і экспедыцый. Аднак, падзяліўся дасведчаны пошукавік, праца ў месцах разлютаваных баёў сур'ёзна адрозніваецца ад уздыму ахвяр генацыду не толькі з тэхнічнага, але і маральнага боку.

«Працаваць у Казіміраўскім лесе было маральна цяжка. Я першы раз браў удзел у раскопках, звязаных з генацыдам, да гэтага паднімаў толькі байцоў. Выяўленне на полі бітвы астанкаў салдата для самога сябе неяк больш вытлумачальна: ты разумееш, што ён ваяваў за сваіх людзей, за сваю дзяржаву. Ты разумееш прычыну яго гібелі, - падзяліўся ён. - А пры раскопках расстрэльных ям у Магілёве, ты прама бачыў вось гэтае накладанне целаў сябар на сябра: дзеці, жанчыны, мужчыны, ваеннапалонныя. І іх забілі не таму, што на гэтым месцы ішоў бой, іх забілі проста таму, што нехта так вырашыў, што менавіта гэтыя людзі не павінны далей жыць».

З тэхнічнага боку працы ў лесе таксама былі складаней звыклых пошукаў. Галоўныя памочнікі пошукавікаў, металашукальнікі, тут аказаліся бяссільныя. «Працэс пошуку байцоў прасцей, чым праца на такіх раскопках, бо з байцамі ёсць жалеза. А тут ніякага такога спадарожнага матэрыялу няма, каб можна было працаваць з металашукальнікамі. Нашы памагатыя тут толькі мацы і рыдлёўкі», - дзеліцца падрабязнасці Ілля Трыханаў.

Кожная з сямі ям, дзеліцца ён, гэта асобная гісторыя. «Кожная з гэтых ям адрозніваецца ад іншай. У адной з іх ляжалі астанкі ста чалавек, а з імі - усяго адзін гузік і адзін галёш і больш нічога. У іншай яме былі рэшткі адзення, абутку, - дзеліцца Ілля Трыханаў. - А яшчэ адна яма выглядала зусім незвычайна. Склалася адчуванне, што людзям, якіх потым у лесе і пакаралі смерцю, сказалі збіраць рэчы і пераязджаць. З імі былі кацялкі, коўшыкі, манеты, акуляры, шкляныя талеркі, асабістыя рэчы».

Ілья Трыханаў адзначыў, што пошукі ў Казіміраўскім лесе прадоўжацца і сёлета: існуючыя напрацоўкі сведчаць аб тым, што колькасць ахвяр будзе расці. «Я лічу, што гэтую працу трэба працягваць. Устанаўленне такіх фактаў, іх пацвярджэнне, здымае ружовыя акуляры ў частцы таго, якім бы мог быць новы парадак на нашай зямлі ў тыя гады, чым гэта магло абярнуцца ў нашым сучасным свеце, - разважае пошукавік. - Такія раскопкі паказваюць, што тады адбывалася, і якое дачыненне ў фашыстаў было да звычайных і мірных людзей, якія жылі на нашай зямлі».

Праца па ўстанаўленні фактаў генацыду ў Магілёўскай вобласці працягваецца. Як адзначыў намеснік пракурора Магілёўскай вобласці Андрэй Волкаў, гэтаму напрамку пракуроры ўдзяляюць вялікую ўвагу. «У Магілёўскай вобласці больш за 1,7 тыс. населеных пунктаў, якія былі знішчаны нацыстамі ў гады Вялікай Айчыннай вайны. З іх 42 - раней невядомыя. Былі вывучаны вялікія аб'ёмы інфармацыі - больш за 2,3 тыс. толькі дапытана людзей па фактах генацыду за чатыры гады. Вывучана вялізная колькасць архіўных матэрыялаў на сістэмнай аснове. І нягледзячы на ​​ўсе прыкладаныя намаганні, работы ў гэтым напрамку яшчэ шмат, - расказаў ён. - У нас на сённяшні дзень усталявана 42 раней невядомыя месцы знішчэння беларускага насельніцтва».

Сярод такіх страшных месцаў - Казіміраўскі лес. Па акту дзяржаўнай надзвычайнай камісіі, які быў складзены непасрэдна пасля вызвалення Магілёўскай вобласці, у гэтым лесе расстраляна да 7 тыс. мірных жыхароў. Карныя аперацыі тут не спыняліся ўвесь перыяд акупацыі, - распавёў Андрэй Волкаў. - У сямі ямах знайшлі 304 астанкаў. З іх больш за 130 - гэта жанчыны».

Работы па вывучэнні Казіміраўскага лесу працягнуцца сёлета. І вялікую дапамогу пошукавікам і пракурорам аказваюць жыхары найбліжэйшых населеных пунктаў, якія падказваюць месцы ў лесе.

Працягнуцца і наведванні гэтых месцаў працоўнымі калектывамі, навучэнцам школ і ВНУ Магілёўскай вобласці. «Гэтыя наведванні арганізаваныя пракуратурай, пракурорскія работнікі расказваюць пра падзеі тых гадоў, паказваюць месцы: гавораць пра планы нацыстаў, пра тое, як знішчаліся нашы людзі. За два месяцы летась гэтае месца наведала больш за 4 тыс. чалавек. Казаць пра злачынствы акупантаў і паказваць такія месцы трэба, каб захоўваць гістарычную памяць і гістарычную праўду пра страшныя зверствы нацыстаў», - падзяліўся Андрэй Волкаў.

А яшчэ сёлета ў Казіміраўскім лесе плануюць устанавіць мемарыял у памяць аб ахвярах генацыду. «Вы толькі ўдумайцеся: да пачатку вайны насельніцтва Магілёва складала каля 100 тыс. чалавек. А ў дзень вызвалення ў ім засталося менш за 10 тыс. чалавек», - падсумаваў намеснік пракурора Магілёўскай вобласці.

БЕЛТА