RU BY EN 中文
Twitter Instagram

100 гадоў БССР: утварэнне Беларускай Савецкай Сацыялістычнай Рэспублікі

1 студзеня 2019 года спаўняецца 100 гадоў з дня ўтварэння Беларускай Савецкай Сацыялістычнай Рэспублікі.

Станаўленне беларускай дзяржаўнасці на савецкай аснове адбывалася ў надзвычай складаных геапалітычных умовах: развязанай Першай сусветнай вайны, Кастрычніцкай рэвалюцыі і грамадзянскай вайны.

Своеасаблівым пунктам адліку фарміравання беларускай дзяржаўнасці на савецкай аснове з’яўляецца Першы Усебеларускі з’езд, скліканы ў снежні 1917 года пры фінансавай падтрымцы ўрада Савецкай Расіі. Выбранаму на гэтым з’ездзе органу ў адпаведнасці з заключаным пагадненнем павінна была перайсці ўся паўната ўлады на тэрыторыі Беларусі. У рэзалюцыі з’езда адзначалася, што дэлегаты, «замацоўваючы сваё права на самавызначэнне, заваяванае Расійскай рэвалюцыяй», пастанавілі «вылучыць са свайго складу орган краёвай улады ў асобе Усебеларускага Савета сялянскіх, салдацкіх і рабочых дэпутатаў». Але ў выніку гвалтоўнага разгону Першага Усебеларускага з’езда кіраўніцтвам Абласнога выканаўчага камітэта Заходняй вобласці і фронту (Аблвыканкамзаха) легітымны працэс фарміравання беларускай дзяржаўнасці быў спынены.

Аднак дадзенае пытанне не было знята з парадку дня. Дзеячы левага крыла беларускага нацыянальнага руху ўвайшлі ў склад створанага Беларускага нацыянальнага камісарыята (Белнацкама), які функцыянаваў на правах аддзела Народнага камісарыята па справах нацыянальнасцей РСФСР.

Створаны орган – Белнацкам – заклаў асновы будучай беларускай савецкай дзяржаўнасці. Разам з беларускімі секцыямі РКП(б) Белнацкам вёў палітычную і культурна-асветніцкую работу сярод беларусаў на тэрыторыі Савецкай Расіі. Яго прадстаўнікі апекавалі бежанцаў, бралі на ўлік беларускія арганізацыі і ўстановы, эвакуяваныя ў час Першай сусветнай вайны, адкрывалі беларускія школы і клубы, выдавалі літаратуру на беларускай і рускай мовах.

Пад уплывам гэтых арганізацый ідэя рэалізацыі беларускай нацыянальнай дзяржаўнасці на савецкай аснове набывала ўсё больш шырокую падтрымку, што знаходзіла адлюстраванне ў прыняцці адпаведных рэзалюцый беларускімі сходамі, канферэнцыямі і з’ездамі.

Вырашальным крокам на шляху нацыянальна-дзяржаўнага самавызначэння Беларусі на савецкай аснове з’явіліся рашэнні канферэнцыі беларускіх секцый РКП (б), якая адбылася 21-23 снежня 1918 года ў Маскве. Канферэнцыя прызнала неабходным стварэнне Часовага рабоча-сялянскага ўрада Беларусі. Фактычна пытанне аб самавызначэнні Беларусі атрымала дазвол у апошні тыдзень снежня 1918 года, калі Цэнтральнае партыйнае і савецкае кіраўніцтва пагадзілася на абвяшчэнне незалежнай Савецкай Сацыялістычнай Рэспублікі Беларусі.

Ужо 30 снежня 1918 года ў Смаленску пачала работу VI Паўночна-Заходняя абласная канферэнцыя РКП(б), якая аб’явіла сябе I з’ездам Камуністычнай партыі (бальшавікоў) Беларусі. Згодна з дырэктывай ЦК РКП (б) у даклад Аляксандра Мяснікова па пытанні «Бягучы момант» быў уключаны пункт «Беларуская Савецкая Рэспубліка», які змяшчае прапанову абвясціць Заходнюю камуну самастойнай Сацыялістычнай Рэспублікай. У якасці аргумента вылучаўся міжнародны фактар: «замкнуць ланцуг самавызначаных утварэнняў». Дэлегаты пагадзіліся з такой прапановай і прынялі агульную рэзалюцыю аб абвяшчэнні Заходняй камуны Беларускай Савецкай Рэспублікай.

У той жа дзень аднагалосна была прынята асобная пастанова аб тэрыторыі Беларусі. Згодна з дакументам, асноўным тэрытарыяльным ядром Рэспублікі лічыліся губерні Мінская, Смаленская, Магілёўская, Віцебская і Гродзенская з прылеглымі да іх мясцовасцямі суседніх губерняў, якія былі населены пераважна беларусамі.

Вечарам 1 студзеня 1919 г. быў канчаткова сфарміраваны Часовы рабоча-сялянскі ўрад Беларусі. Старшынёй урада быў зацверджаны Зміцер Жылуновіч. У гэты ж дзень па радыё быў абнародаваны Маніфест Часовага рабоча-сялянскага савецкага ўрада Беларусі і ў ноч з 1 на 2 студзеня надрукаваны. У тэксце маніфесту Беларусь абвяшчалася «свабоднай незалежнай Сацыялістычнай Рэспублікай», замацоўваліся асноўныя палажэнні яе грамадскага і палітычнага ладу.

Неўзабаве часовы рабоча-сялянскі савецкі ўрад Беларусі і Цэнтральнае бюро КП (б)б пераехалі са Смаленска ў Мінск. На першым жа пасяджэнні 7 студзеня яно прыняло рашэнне аб скліканні I Усебеларускага з’езда саветаў, у мэтах юрыдычна-прававога афармлення факта ўтварэння Рэспублікі.

Аднак практычнае будаўніцтва Беларускай Савецкай дзяржавы было ўскладнена прынятым рашэннем Пленума ЦК РКП (б) ад 16 студзеня 1919 года аб перадачы Віцебскай, Магілёўскай і беларускай часткі Смаленскай губерні ў склад РСФСР і наступным стварэннем унітарнай Літоўска-Беларускай Савецкай Сацыялістычнай Рэспублікі на аснове аб’яднання Мінскай і Гродзенскай губерняў з Літвой.

2-3 лютага 1919 года адбыўся I Усебеларускі з’езд саветаў, на якім Якаў Свярдлоў зачытаў пастанову УЦВК РСФСР аб прызнанні незалежнасці Сацыялістычнай Савецкай Рэспублікі Беларусі. З’езд прыняў першую Канстытуцыю рэспублікі, а таксама дэкларацыі аб устанаўленні федэратыўных сувязей з РСФСР і аб’яднанні Савецкіх Сацыялістычных Рэспублік Беларусі і Літвы ў адзіную дзяржаву.

Негатыўны ўплыў на дзяржаўнае будаўніцтва аказала польска-савецкая вайна. У канцы лютага 1919 года польскія войскі пачалі наступленне. 21 красавіка 1919 года быў захоплены горад Вільня, 8 жніўня палякі занялі Мінск, які быў вызвалены толькі 11 ліпеня 1920 года, пасля чаго ўлада ў Мінску перайшла да Мінскага губернскага Ваенна-рэвалюцыйнага камітэта (ВРК) на чале з Аляксандрам Чарвяковым.

Толькі пасля вызвалення тэрыторыі Беларусі ад польскіх інтэрвентаў у ліпені 1920 года савецкім кіраўніцтвам было вырашана паўторна абвясціць Савецкую Сацыялістычную Рэспубліку Беларусь. Урачыстае абвяшчэнне адбылося 31 ліпеня 1920 года ў Мінску ў памяшканні гарадскога тэатра.

Грамадзянская вайна ў Расіі, якая доўжылася больш за чатыры гады, завяршылася восенню 1922 года: савецкая ўлада канчаткова замацавалася ў краіне.

Інтэграцыйны працэс атрымаў далейшае развіццё ў перыяд мірнага будаўніцтва і аднаўлення гаспадаркі. У канцы 1922 года рух за аб’яднанне савецкіх рэспублік у адзіную дзяржаву ўступіў у заключны этап. Важнай палітычнай падзеяй з’явіўся IV Усебеларускі з’езд саветаў 14-18 снежня 1922 года, на якім былі прыняты «асноўныя пункты Канстытуцыі Саюза Савецкіх Сацыялістычных Рэспублік». У гэтым дакуменце адзначалася, што «Рэспублікі: РСФСР, Украіна, Беларусь і Закаўказская Федэрацыя (Грузія, Азербайджан, Арменія) аб’ядноўваюцца ў адну саюзную дзяржаву пад назвай «Саюз Савецкіх Сацыялістычных Рэспублік», прычым за кожнай з гэтых рэспублік застаецца права свабоднага выхаду з Саюза. Ужо 30 снежня 1922 года Дагавор аб утварэнні Саюза Савецкіх Сацыялістычных Рэспублік быў прыняты I з’ездам Саветаў СССР. У ім заяўлялася, што РСФСР, УССР, БССР, ЗСФСР «заключаюць гэты саюзны дагавор аб аб’яднанні ў адну саюзную дзяржаву – Саюз Савецкіх Сацыялістычных Рэспублік».

Важным этапам для далейшага паспяховага развіцця беларускай дзяржаўнасці быў перыяд яе існавання ў складзе Савецкага Саюза. Савецкая Беларусь стала адной з рэспублік-заснавальніц СССР і цэнтрам збірання беларускіх зямель і беларускага народа ў адзінай беларускай дзяржаве. У сакавіку 1924 года і снежні 1926 года ў выніку вяртання ўсходніх беларускіх тэрыторый са складу РСФСР у склад БССР увайшлі паветы Віцебскай, Гомельскай і Смаленскай губерняў, у якіх пераважала беларускае насельніцтва.

БЕЛТА

 

 

Пры выкарыстанні матэрыялаў актыўная гіперспасылка на mogilev-region.gov.by абавязковая