82 гады з дня знішчэння фашыстамі вёскі Боркі, найбуйнейшай беларускай сястры Хатыні

Светлая і цёмная палова Борак...

Раніцай 15 чэрвеня 1942-га Максім Казлоўскі з пасёлка Закрынічча Кіраўскага раёна прачнуўся ад стрэлаў. Стралялі немцы. Яны акружылі пасёлкі Пралетарскі, Дзяржынскі, Чырвоны Араты, Закрыніча, Доўгае Поле, Хватаўку і насоўваліся на Боркі. Максім пабег у надзеі схавацца ад небяспекі, але яго ўсё ж дагнала куля. Дагнала, але не забіла. Ён стаў адным са сведкаў трагедыі, якая развярнулася ў вёсцы Боркі: зондэркаманда СС пад кіраўніцтвам крывавага гітлераўскага ката Дзірлевангера знішчыла каля дзвюх тысяч вяскоўцаў. Успамінаючы той страшны дзень, Максім Казлоўскі расказваў: «Прывар у гітлераўскай форме вырваў з рук жонкі Маркевіча падгадаванае дзіця, узяў за ногі, ударыў галавой аб калоду — дзіця адразу памёр… Маркевіч схапіў вілы, ударыў фашыста ў грудзі…»

Рыхтуючы матэрыял да гадавіны трагедыі ў Борках, вывучылі «Спіс населеных пунктаў, спаленых нямецка-фашысцкімі захопнікамі, расстраляных і спаленых іх жыхароў у гады Вялікай Айчыннай вайны ў раёнах Магілёўскай вобласці па стане на 1 жніўня 1984 г.». У дакуменце пазначана: у вёсцы Боркі і пасёлках знішчана 1800 чалавек. Аднак гісторыкі Зміцер Жукаў і Іван Коўтун у сваёй працы «Паляўнічыя за партызанамі. Брыгада Дзірлевангера», спасылаючыся на нямецкія крыніцы, прыводзяць данясенне Оскара Дзірлевангера: «Агульная колькасць забітых - 2027». Карнікі самі пацвярджаюць: аперацыя была самай маштабнай па колькасці ахвяр на тэрыторыі Магілёўскай вобласці.

У той дзень немцы спалілі і вёску Хонава. Мы адшукалі ўраджэнку тых мясцін Іну Леанідаўну Путрэнкаву. Яна равесніца трагедыі. Вось што нам распавяла:

- Да ўзыходу сонца немцы акружылі вёскі, ачапілі дамы, жыўцом спалілі людзей. Мясцовыя расказвалі, што некалькі чалавек змаглі выратавацца дзякуючы хлапчуку, які прыбег у Хонава з суседняй вёскі і расказаў пра тое, што там робяць карнікі. Вяскоўцы, у тым ліку і мая маці, пабеглі на балота. Сядзелі па шыі ў ціне, чакаючы, пакуль гітлераўцы сыдуць. Пасля вайны наша сям'я жыла ў Хватаўцы ў ацалелым маленькім доме з адным акном. Праз шмат гадоў, працуючы ў Баравіцкім сельвыканкаме, ініцыявала стварэнне музея і мемарыяльнага комплексу ў Борках. Кожны год у канцы жніўня, пачынаючы з 1959-га, калі быў адкрыты першы помнік, там праходзілі мітынгі, прысвечаныя загінуўшым мясцовым жыхарам і спаленым вёскам.

Шмат у якіх крыніцах гаворыцца, што мэмарыял пабудаваны ў 1964 годзе, да 20‑годдзя вызвалення Беларусі. Аднак словы Іны Леанідаўны, іншых сведкаў, а таксама архіўны дакумент «Спісы, інфармацыя аб наяўнасці помнікаў у раёнах Магілёўскай вобласці за 1966 - 1969 гг.» абвяргаюць гэтае ўстоянае меркаванне.

У жніўні 2004 года ў Барках узведзена капліца ў гонар абраза Божай Маці «Спагнанне загінуўшых», а 31 жніўня 2008-га адкрыты мемарыяльны комплекс «Памяці спаленых вёсак Магілёўскай вобласці». У 2020 годзе яго адрэстаўравалі: пабудавалі ўражальныя па творчай задумцы аб'екты — абстрактны жаночы вобраз у пустой каляскі, які сімвалізуе Беларусь-маці, якая страціла сваіх дзяцей, і рэканструявалі вуліцы з фрагментамі абпаленых зрубаў з нанесенымі на іх тэкстамі ўспамінаў відавочцаў трагедыі, а таксама студня.

У 2020 годзе адкрыццё адрэканструяванага мемарыяльнага комплексу ў Борках прайшло з удзелам Прэзідэнта. Кіраўнік дзяржавы тады заявіў: «Кожныя новыя пакаленні беларусаў мы будзем гадаваць, перадаючы ім памяць не толькі пра подзвігі іх продкаў, але і пра боль, які зрабіў наш народ мацнейшым, навучыў берагчы мір, спакой. Беларусь будзе памятаць, каб і іншыя краіны не забываліся, хто заплаціў за Вялікую Перамогу самую вялікую цану, вызваліў заваяваныя гітлераўскай Нямеччынай землі і выратаваў народы ад генацыду. Няхай сімвалы мемарыяльнага комплексу ў вёсцы Боркі пранясуць гэтую праўду праз стагоддзі».

Мемарыяльны комплекс, які ўвасабляе трагедыю, робіць незгладжальнае ўражанне, дазваляе ў поўнай меры адчуць жах і безвыходнасць. Спісы і тэксты ўспамінаў падрыхтаваны пошукавым клубам «Вікру».

Памяць аб трагедыі спаленых вёсак Магілёўшчыны - гэта і музейная экспазіцыя, адкрытая ў 2020 годзе ў будынку сельскага клуба ў Борках. Яе навуковы і мастацкі праект распрацаваны ў Магілёўскім абласным краязнаўчым музеі імя Я. Р. Раманава. Па задумцы аўтараў, уся экспазіцыйная прастора ўмоўна падзелена на дзве зоны. Спачатку наведвальнікі музея трапляюць у светлую - на тэрыторыю свету. Даваенную гісторыю Кіраўскага раёна і вёскі Боркі яны даведаюцца праз фатаграфіі, плакаты 1930-х, вытрымкі з газет. Шчаслівае жыццё ў экспазіцыі сімвалізуе адноўлены інтэр'ер таго часу з тыповай мэбляй і бытавымі прадметамі.

Са светлай зоны наведвальнікі музея пераходзяць у цёмную - на тэрыторыю вайны. У экспазіцыі — архіўныя дакументы, агітацыйная друкаваная прадукцыя, якая расказвае пра «новы парадак», усталяваны ў Кіраўскім раёне. Затым перад вачыма паўстае ўвасобленая музейнымі сродкамі вялікая трагедыя Борак і іншых спаленых вёсак Магілёўшчыны.

Увасабленне трагедыі - печы з дымавымі трубамі. Іх сем, што сімвалізуе вёску Боркі і шэсць прылеглых да яе пасёлкаў. На падставах печаў змешчаны тэксты ўспамінаў відавочцаў трагедыі, якія выжылі 15 чэрвеня 1942 года ў Борках, а таксама выратаваліся жыхароў іншых пацярпелых падчас вайны паселішчаў Магілёўскай вобласці. Паміж дымавымі трубамі экспануюцца вялікія фатаграфіі з выявай падпаленых вёсак.

Сэрца трымціць, вочы напаўняюцца слязамі, пальцы сціскаюцца ў кулакі... Немагчыма застацца абыякавым пры выглядзе злачынстваў, якія рабілі на нашай зямлі немцы. Узмацняюць эмацыйнае ўздзеянне радка з паэмы Алеся Казекі «Марыйка», якое пранізвала да глыбіні душы, стала адным з лепшых літаратурных адлюстраванняў трагедыі беларускага народа ў Вялікую Айчынную.

Тут жа можна пазнаёміцца з дакументамі: допытамі ўдзельнікаў карнай аперацыі ў Борках, успамінамі партызан. Крыху далей - карта з указаннем на спаленыя разам з жыхарамі вёскі Магілёўскай вобласці, неадноўленыя і адноўленыя пасля Вялікай Айчыннай.

Завяршаючы экскурсію, госці зноў трапляюць у светлую экспазіцыйную зону, дзе паказана аднаўленне Кіраўскага раёна, яго сельскай гаспадаркі, прамысловасці, школьнай адукацыі ў першыя пасляваенныя гады. На наведвальнікаў з фатаграфій 1940—1950‑х глядзяць людзі, якія выжылі падчас трагедыі ў Борках.

СБ