Ад катастрофы да ўстойлівага развіцця. 39-я гадавіна аварыі на Чарнобыльскай АЭС

39 гадоў таму, 26 красавіка 1986 года, адбылася катастрофа на Чарнобыльскай АЭС. Яе наступствы закранулі многія краіны Еўропы, але ў найбольшай ступені пацярпела Беларусь.

Чарнобыльская атамная электрастанцыя (ЧАЭС) размешчана на тэрыторыі Украіны, за 18 км ад горада Чарнобыль, за 150 км ад Кіева і за 16 км ад граніцы Беларусі. У 80-я гады XX стагоддзя гэта была самая магутная ў СССР атамная электрастанцыя.

Кароткая гісторыя аварыі

Чацвёрты энергаблок ЧАЭС быў запушчаны ў прамысловую эксплуатацыю ў снежні 1983 года. На 25 красавіка 1986 года на ЧАЭС было намечана правядзенне праектных іспытаў адной з сістэм забеспячэння бяспекі на чацвёртым энергаблоку, пасля чаго рэактар ​​планавалася спыніць для правядзення планавых рамонтных работ. З-за дыспетчарскіх абмежаванняў спыненне рэактара некалькі разоў адкладвалася, што выклікала пэўныя цяжкасці з кіраваннем магутнасцю рэактара. 26 красавіка ў 1 гадзіну 24 мінуты адбыўся некантралюемы рост магутнасці, які прывёў да ўзрываў і разбурэння значнай часткі рэактарнай устаноўкі. У розных памяшканнях і на даху пачаўся пажар.

У выніку аварыі ў атмасферу быў выкінуты практычна ўвесь спектр радыенуклідаў, якія накапіліся ў рэактары да моманту ўзрыву, у тым ліку ёд-131 (перыяд паўраспаду 8 дзён), цэзій-134 (перыяд паўраспаду 2 гады), цэзій-137 (перыяд паўраспаду 30 гадоў), стронцый-90 (перыяд паўраспаду 28-29 гадоў). Першыя тыдні пасля аварыі асаблівую небяспеку для людзей нёс радыеактыўны ёд, ізатопы якога, паступіўшы ў арганізм, канцэнтруюцца ў шчытападобнай залозе і выклікаюць яе апрамяненне. У доўгатэрміновым плане асноўным дозаўтваральным радыенуклідам на большай частцы чарнобыльскага следу з'явіўся цэзій-137. Аналіз радыеактыўнага забруджвання тэрыторыі Еўропы цэзіем-137 паказвае, што каля 35 працэнтаў чарнобыльскіх выпадзенняў радыецэзію на Еўрапейскім кантыненце знаходзіцца на тэрыторыі Рэспублікі Беларусь, таму наступствы Чарнобыля для Беларусі вызначаны як нацыянальнае экалагічнае бедства.

За пасляаварыйны перыяд плошча забруджанай тэрыторыі рэспублікі па цэзію-137 зменшылася амаль у два разы - з 23 працэнтаў да 12,3 працэнта.

Па стане на 1 студзеня 2025 года тэрыторыя ляснога фонду, аднесеная да зон радыеактыўнага забруджвання, складае 1203,0 тыс. га (13,91 працэнта ад агульнай плошчы). Асноўная доля забруджаных радыенуклідамі лясоў знаходзіцца ў распараджэнні Міністэрства лясной гаспадаркі і Міністэрства прыродных рэсурсаў і аховы навакольнага асяроддзя.

Паступова зніжаецца доза знешняга апрамянення насельніцтва ў сувязі з распадам цэзію-137, радыяцыйная абстаноўка паляпшаецца. Аднак яна прадаўжае заставацца напружанай на тэрыторыі Палескага дзяржаўнага радыяцыйна-экалагічнага запаведніка. На яго долю з усіх радыенуклідаў, што выпалі ў Беларусі, прыпала больш за 30 працэнтаў цэзію-137, 73 працэнты - стронцыю-90 і 97 працэнтаў - ізатопаў плутонію.

Забруджванне тэрыторыі Беларусі не было раўнамерным. На яго характар ​​паўплывалі ў тым ліку асаблівасці метэаралагічных умоў з 26 красавіка па 10 мая 1986 года. У выніку ў Беларусі выдзелілася некалькі асноўных плям. Першая - 30-кіламетровая зона вакол станцыі, дзе ўзроўні забруджвання глебы цэзіем-137 былі надзвычай высокія. Затым так званы паўночна-заходні след, да якога адносяцца паўднёвая і паўднёва-заходняя частка Гомельскай вобласці, цэнтральныя часткі Брэсцкай, Гродзенскай і Мінскай абласцей. Узроўні забруджвання ў гэтым следзе істотна ніжэйшыя, чым у блізкай зоне Чарнобыльскай АЭС. Трэцяя пляма знаходзілася на поўначы Гомельскай і цэнтральнай частцы Магілёўскай абласцей.

З першых дзён пасля катастрофы на ЧАЭС урад Беларусі пачаў праводзіць мерапрыемствы, накіраваныя на абарону насельніцтва, якое пражывала ў непасрэднай блізкасці да станцыі. Адразу пасля аварыі было прынята рашэнне аб эвакуацыі насельніцтва з тэрыторыі, дзе магутнасць экспазіцыйнай дозы перавышала 25 мР/гадз (тэрыторыя прыблізна ў радыусе 10 км ад ЧАЭС).

Населеныя пункты, размешчаныя ў зонах радыеактыўнага забруджвання

Чарнобыльская катастрофа закранула значную частку Беларусі. У зоне забруджвання апынулася 3678 населеных пунктаў, у якіх пражывалі 2,2 млн чалавек; 479 населеных пунктаў спынілі існаванне.

З пацярпелых ад чарнобыльскай катастрофы тэрыторый былі адселены 137,7 тыс. чалавек, з якіх 75 працэнтаў - жыхары Гомельскай вобласці. Адначасова з эвакуацыяй і арганізаваным перасяленнем самастойна пакінулі тэрыторыі радыеактыўнага забруджвання каля 330 тыс. чалавек.

За перыяд, што мінуў пасля аварыі, у Беларусі ўдалося скараціць спіс населеных пунктаў, якія пацярпелі ад катастрофы на ЧАЭС. Пералік населеных пунктаў і аб'ектаў, якія адносяцца да зон радыеактыўнага забруджвання, згодна з заканадаўствам пераглядаецца раз у 5 гадоў і карэкціруецца ў залежнасці ад змены радыяцыйнай абстаноўкі, з улікам даных удакладняючага радыелагічнага абследавання населеных пунктаў.

Цяпер у зонах радыеактыўнага забруджвання размешчана 1859 населеных пунктаў, у якіх пражываюць амаль 930 тыс. чалавек, у тым ліку 181 тыс. дзяцей. Гэта тэрыторыі Гомельскай, Магілёўскай, Мінскай, Брэсцкай і Гродзенскай абласцей. Паводле даных на канец 2024 года, у абсалютнай большасці пацярпелых раёнаў назіраюцца ўстойліва дадатныя тэндэнцыі ў сацыяльна-эканамічным развіцці. Яны працуюць рэнтабельна, забяспечваюць рост аб'ёмаў вытворчасці ў прамысловасці і сельскай гаспадарцы.

Зоны эвакуацыі і адсялення

На тэрыторыях Беларусі, дзе ў выніку аварыі на ЧАЭС аказалася немагчымым пражыванне насельніцтва, склаліся асаблівыя зоны - эвакуацыі (адчужэння) і адсялення.

Беларускі сектар зоны эвакуацыі (адчужэння) уяўляе сабой тэрыторыю плошчай 1,7 тыс. кв.км. Насельніцтва, якое тут пражывала, было эвакуіравана ў 1986 годзе. Тады ж землі на гэтай тэрыторыі былі выведзены з гаспадарчага карыстання. У 1988 годзе тут створаны Палескі дзяржаўны радыяцыйна-экалагічны запаведнік (ПДРЭЗ). Гэта адзіны ў свеце радыяцыйна-экалагічны запаведнік. Ён размясціўся ў беларускай частцы зоны адчужэння на тэрыторыі трох найбольш пацярпелых ад аварыі раёнаў Гомельскай вобласці: Брагінскага, Нараўлянскага і Хойніцкага. Па даручэнні Прэзідэнта Беларусі ў запаведніку стварылі эксперыментальную базу. Гэта жывёлагадоўчая ферма, доследны пладовы сад, пчальнікі, гадавальнікі для вырошчвання пасадачнага матэрыялу, участкі па дрэваапрацоўцы.

Зоны адчужэння і адсялення размешчаны на тэрыторыі 13 раёнаў Гомельскай і Магілёўскай абласцей. На тэрыторыях зон эвакуацыі (адчужэння) і адсялення дзейнічае асаблівы прававы рэжым у мэтах прадухілення несанкцыянаванага пранікнення грамадзян і транспартных сродкаў, некантралюемага вывазу грузаў, спынення фактаў браканьерства, збору дароў лесу. Асноўныя падыходы да ўтрымання гэтых зон сфармуляваны ў канцэпцыі зместу зон адчужэння і адсялення. У адрозненне ад зоны адчужэння на тэрыторыі зоны адсялення вядзецца строга абмежаваная гаспадарчая дзейнасць, звязаная з падтрыманнем у належным стане дарог, ліній электраперадачы і іншых аб'ектаў, якія маюць інфраструктурнае значэнне.

Дзейнасць у сферы функцыянавання тэрыторый радыеактыўнага забруджвання рэгулюецца са студзеня 2023 года Дзяржатамнаглядам.

Сістэма радыяцыйнага маніторынгу і кантролю ў Беларусі

У Рэспубліцы Беларусь створана і функцыянуе сістэма радыяцыйнага маніторынгу, якая ўвайшла ў нацыянальную сістэму маніторынгу навакольнага асяроддзя. У яе склад уваходзіць шырокая сетка пунктаў назіранняў і акрэдытаваных лабараторый. Асноўныя аб'екты маніторынгу - атмасфернае паветра, глеба, паверхневыя і падземныя воды.

На рэспубліканскім узроўні кантроль радыеактыўнага забруджвання забяспечваюць Міністэрства па надзвычайных сітуацыях, Міністэрства аховы здароўя, Міністэрства прыродных рэсурсаў і аховы навакольнага асяроддзя, Дзяржаўны камітэт па стандартызацыі.

Згодна з данымі Дзяржатамнагляду, сетка пастаяннага маніторынгу навакольнага асяроддзя Міністэрства прыродных рэсурсаў і аховы навакольнага асяроддзя ўключае 120 пунктаў радыяцыйнага маніторынгу, у тым ліку 38 рэперных пляцовак і 14 ландшафтна-геахімічных палігонаў, на якіх праводзіцца адбор проб глебы. У адпаведнасці з патрабаваннямі дзеючага заканадаўства ў Рэспубліцы Беларусь забараняюцца вытворчасць і рэалізацыя прадукцыі, у саставе якой колькасць радыенуклідаў перавышае дапушчальныя ўзроўні. У мэтах забеспячэння выканання гэтага патрабавання ў рэспубліцы створана і эфектыўна дзейнічае сістэма радыяцыйнага кантролю прадуктаў харчавання, харчовай і сельскагаспадарчай сыравіны, харчовай і іншай прадукцыі лесу, што атрымліваецца на забруджанай радыенуклідамі тэрыторыі. Яе аснову складаюць ведамасныя сістэмы кантролю.

У рэспубліцы функцыянуе каля 1 тыс. падраздзяленняў радыяцыйнага кантролю арганізацый і прадпрыемстваў Міністэрства сельскай гаспадаркі і харчавання, Міністэрства лясной гаспадаркі, Міністэрства аховы здароўя, Беларускага рэспубліканскага таварыства спажывецкіх саюзаў, іншых міністэрстваў, суб'ектаў гаспадарання. Падраздзяленні радыяцыйнага кантролю Міністэрства аховы здароўя, Дзяржстандарту ажыццяўляюць адпаведныя наглядныя функцыі.

Сацыяльная абарона і аздараўленне пацярпелага насельніцтва

У Беларусі створаны дзяржаўны рэгістр асоб, якія зведалі ўздзеянне радыяцыі ў выніку катастрофы на Чарнобыльскай АЭС, іншых радыяцыйных аварый, а таксама Адзіны чарнобыльскі рэгістр Расіі і Беларусі. Асноўным напрамкам дзяржаўнай сацыяльнай палітыкі ў адносінах да грамадзян, якія пацярпелі ад катастрофы на Чарнобыльскай АЭС, з'яўляецца аказанне дапамогі сацыяльна неабароненым катэгорыям насельніцтва, прадастаўленне льгот і кампенсацый, прадугледжаных законам Рэспублікі Беларусь «Аб сацыяльнай абароне грамадзян, якія пацярпелі ад катастрофы на Чарнобыльскай АЭС, іншых радыяцыйных аварый».

Адна з важнейшых задач - павышэнне эфектыўнасці і паляпшэнне якасці медыцынскага забеспячэння ўдзельнікаў ліквідацыі наступстваў аварыі, санаторна-курортнага лячэння і аздараўлення пацярпелага насельніцтва, асабліва дзяцей, якія пражываюць на забруджаных тэрыторыях. Асновай сістэмы медыцынскага забеспячэння з'яўляецца спецыяльная дыспансерызацыя пацярпелых ад чарнобыльскай катастрофы грамадзян, што забяспечвае ранняе выяўленне захворванняў і своечасовае лячэнне, рэабілітацыю і правядзенне прафілактычных мерапрыемстваў. У рэспубліцы адкрыты новыя медыцынскія ўстановы, інстытуты, спецыялізаваныя клінікі і цэнтры. У 2003 годзе ў Гомелі пачаў працаваць пабудаваны пад патранажам Прэзідэнта Беларусі Аляксандра Лукашэнкі Рэспубліканскі навукова-практычны цэнтр радыяцыйнай медыцыны і экалогіі чалавека. Адкрыццё цэнтра дазволіла істотна наблізіць медыцынскую дапамогу да рэгіёнаў, якія найбольш пацярпелі ад чарнобыльскай катастрофы.

Раённыя бальніцы пастаянна аснашчаюцца сучасным медыцынскім абсталяваннем, на базе медустаноў арганізавана ўкараненне сучасных тэхналогій дыягностыкі і лячэння пацярпелых грамадзян - тэлемедыцына, ЯМР-тамаграфія і інш. Адным з прыярытэтных аспектаў па захаванні і ўмацаванні здароўя дзяцей, якія пражываюць на забруджаных тэрыторыях, з'яўляецца рацыянальнае збалансаванае харчаванне. Усе навучэнцы агульнаадукацыйных устаноў, размешчаных на тэрыторыі радыеактыўнага забруджвання, забяспечваюцца бясплатным харчаваннем, якое прадастаўляецца па месцы навучання за кошт сродкаў, што выдзяляюцца на ліквідацыю наступстваў катастрофы на Чарнобыльскай АЭС.

Важным складнікам у захаванні здароўя з'яўляецца санаторна-курортнае лячэнне і аздараўленне. У адпаведнасці з дзеючым заканадаўствам непаўналетнія дзеці, якія пражываюць на тэрыторыі радыеактыўнага забруджвання, дзеці, якія пражываюць на чыстай тэрыторыі і наведваюць школы, размешчаныя на забруджанай тэрыторыі, маюць права на бясплатнае санаторна-курортнае лячэнне або аздараўленне. Асаблівую ўвагу дзяржава ўдзяляе паляпшэнню матэрыяльна-тэхнічнага забеспячэння дзіцячых рэабілітацыйна-аздараўленчых цэнтраў, якіх у краіне 12. Дзякуючы маштабнай дзяржаўнай праграме санаторна-курортнае лячэнне і аздараўленне штогод атрымліваюць амаль 97 тыс. грамадзян з пацярпелых раёнаў, у тым ліку 87 тыс. дзяцей.

Ад рэабілітацыі да ўстойлівага сацыяльна-эканамічнага развіцця

Рэалізацыя мэтанакіраванай дзяржаўнай палітыкі ў сферы ліквідацыі наступстваў катастрофы на Чарнобыльскай АЭС дазволіла вырашыць шэраг важнейшых задач. Дзяржавай прыняты значныя меры па вырашэнні радыяцыйна-экалагічных, медыцынскіх, сацыяльна-эканамічных і іншых праблем, звязаных з катастрофай на Чарнобыльскай АЭС. Асноўным інструментам для рэалізацыі дзяржаўнай палітыкі ў сферы пераадолення наступстваў чарнобыльскай катастрофы з'яўляюцца дзяржаўныя праграмы. З 1990 года рэалізавана пяць дзяржаўных праграм па пераадоленні наступстваў катастрофы на Чарнобыльскай АЭС. Цяпер рэалізуецца шостая - на 2021-2025 гады. Асноўныя мэты праграм - сацыяльная абарона пацярпелага насельніцтва, забеспячэнне патрабаванняў радыяцыйнай бяспекі, паскоранае сацыяльна-эканамічнае развіццё і адраджэнне забруджаных радыенуклідамі тэрыторый.

Нараўне з дзяржаўнымі праграмамі ліквідацыі наступстваў аварыі на ЧАЭС на працягу 39 гадоў у Беларусі рэалізоўваўся шэраг міжнародных праектаў. Вялікі ўклад у рэабілітацыю тэрыторый унесла выкананне праграм сумеснай дзейнасці па пераадоленні наступстваў чарнобыльскай катастрофы ў рамках Саюзнай дзяржавы. Выкананне саюзных чарнобыльскіх праграм ажыццяўляецца нараўне з дзяржаўнымі праграмамі Беларусі і Расіі.

Праграмы дазволілі ажыццявіць значныя капітальныя ўкладанні ў будаўніцтва і аснашчэнне медыцынскіх аб'ектаў. Былі рэалізаваны пілотныя праекты адраснай рэабілітацыі гаспадарак на забруджаных радыенуклідамі тэрыторыях. У рамках гэтых праграм ішло станаўленне, развіццё і практычная адпрацоўка новых падыходаў вядзення інфармацыйнай работы па чарнобыльскай тэматыцы, створаны расійска-беларускі інфармацыйны цэнтр (РБІЦ) з аддзяленнямі ў Маскве і Мінску.

За 39-гадовы перыяд Беларусь прайшла шлях ад краіны-рэцыпіента гуманітарнай дапамогі да паўнапраўнага партнёра і краіны-эксперта, маючай вопыт пераадолення наступстваў маштабнай тэхнагеннай катастрофы. Сёння Беларусь мае ўнікальны навукова-практычны вопыт у медыцыне і экалогіі, гатоўнасці да надзвычайных сітуацый, вытворчасці чыстых прадуктаў, рэкультывацыі зямель, лясоў і вяртанні іх у абарот.

БЕЛТА