Сшыткі памяці

Паліны Кухаравай ужо няма на гэтым свеце. Пасля Вялікай Перамогі ў роднай Беларусі яна прабыла нядоўга - выйшла замуж і пераехала ў Салехард. У адзіным у свеце горадзе, які стаіць на Палярным крузе, яна пражыла доўгае, поўнае працоўных дасягненняў жыццё. Аднак да апошняй хвіліны не забывалася пра сваю «любімую шматпакутную беларускую старонку», спісаўшы ў настальгіі некалькі агульных сшыткаў.

Адну з іх, дзе расказваецца пра лёс простай сялянскай сям'і ў гады ваеннага ліхалецця, з далёкай Поўначы ў Беларусь даслала яе дачка Раіса Дуднікава. Праз восем дзясяткаў гадоў, чытаючы напісаныя буйным прыгожым почыркам бабуліны апавяданні пра вайну, разумею: часцінка яе душы нарэшце вярнулася дадому. Дзякую за гэта і дзялюся яе ўспамінамі з нашымі чытачамі – бабулі б такое сапраўды спадабалася.

Першы бой

Ветэранам ВАВ і працаўніцай тылу Паліна Дземідзенка стане потым, пасля перажытых страт, голаду і пастаяннага пранізлівага страху, а пакуль сведка тых падзей - 15-гадовая дзяўчына з вёскі Чырвоны Асавец Быхаўскага раёна Магілёўскай вобласці і не падазрае, што да чэрвеня 1941 года самай сястрой і бацькамі.

«Нямецкія танкі ўпершыню ўбачыла, калі ішла з каромыслам да студні. Грымелі яны жудасна. Звярнулі за пагорак, дзе знаходзіліся вясковыя могілкі, і размясціліся ў нізіне. І тут жа фашысты сталі ботамі адчыняць нашы брамкі і патрабаваць ежы. Вяскоўцы дзяліліся малаком, яйкамі, аддавалі сваіх курэй. У нас забралі старажытную ікону. Яе перадавалі з пакалення ў пакаленне ад прабабулі. Маёй мамулі яна дасталася ў дзень яе вяселля ад яе мамы. Абчэпленая каштоўнымі каралямі, сямейная рэліквія вісела ў хаце на самым бачным месцы. Немцы пацягнулі яе з сабой. Да чаго стала сумна - і не перадаць, бо яшчэ маленькай прасіла хоць адну пацерку пагуляць. Мне пагражалі пальцам і казалі: «Нельга чапаць, божа пакарае». Затое акупанты гасподняй кары не баяліся, і як толькі адчулі супраціўленне, сталі зверстваваць».

Лінія фронту праз БССР праходзіла не адзін раз. Паліна назаўжды запомніла той першы бой паблізу Чырвонага Асаўца, які ўчынілі ворагі з часткамі савецкага войска, якія трапілі ў асяроддзе. Здарылася гэта ў ліпені 1941-га.

«Татуля мой ваяваў яшчэ ў Грамадзянскую вайну. Інваліднасць з-за цяжкага ранення і кантузіі не дазволіла яму пайсці на фронт у 1941-м. Можа, гэта і выратавала не толькі нашу сям'ю, але і ўсю вёску.

Калі пачаўся артабстрэл і снарад знёс яблыню і кут хлява, якая расла побач, мы кінуліся ўздоўж прасёлкавай дарогі ў адваротны ад стральбы бок. Памятаю, як раптоўна да нас далучылася ўся вёска (80 дамоў) - старыя, жанчыны, дзеці. Наперадзе - мой бацька, Логвін Піліпавіч. Ён крычаў: «Кладзіся!» - і вялізны натоўп падаў на зямлю. Снарады разрываліся, аскепкі паднімаліся ў неба, мы чакалі зручны момант, падымаліся па камандзе і зноў беглі. Такім чынам праз тры кілямэтры дабраліся да Красьніцы. Нікога з нас не забіла і нават не параніла - сапраўдны цуд!

Дадому вярнуліся праз 10 дзён, калі наступіла цішыня. Выявілі, што цэлай засталася толькі наша свіння Раба. Яна выкапала сабе яму ў агародзе і, відаць, не вылазіць адтуль. Жывых не было: сотні трупаў, раскіданыя па палях, надзьмуліся і гнілі. На мёртвых счарнелых байцах лопаліся гімнасцёркі. Лета, спякота, у паветры стаяў невыносны смурод - і тады старшыня сельсавета Іосіф Ярошка падрыхтаваў вяскоўцаў на пахаванне. Мы капалі велізарныя ямы і драўлянымі гакамі сцягвалі туды нашых абаронцаў. Укладвалі іх шэрагамі, а паміж накрывалі плашч-палаткамі. У некаторых у кішэнях знаходзілі капсулы з асабістымі дадзенымі - так выявілі двух афіцэраў. Адвезлі іх за два кіламетры ў цэнтр вёскі, дзе знаходзілася сельская школа. Там і пахавалі. Пасля вайны тут на брацкай магіле ўсталявалі помнік».

Доля Красніцы

У 1942-м беларускія лясы сталі небяспечнымі для захопнікаў. Варожыя войскі, якія вераломна напалі на Савецкі Саюз, зараз неслі незапланаваныя страты ад рук народных мсціўцаў. Таму лясныя масівы ўздоўж шашэйных дарог высякаліся начыста, а тых, хто быў заўважаны ў сувязях з партызанамі, знішчалі без суда і следства.

- Каханага татулю чакала страшнае пакаранне. У нашым доме жыў доктар, які лячыў і немцаў, і нашых. Праз бацьку ён перадаваў данясенні партызанам. Аднойчы фашысты злавілі тату, прастрэліўшы яму локаць правай рукі. Карнік прымусіў яго выкапаць яму левай рукой, а затым стрэліў у галаву. Так тата і праляжаў у той магіле да 1944-га, пакуль не вызвалілі Магілёўскую вобласць.

Мне ўдалося развітацца з бацькам. Дошак, каб пазбіваць труну, у вёсцы не засталося, наш дом даўно разабралі на траншэі. Не забуду дабрыні той жанчыны, якая падзялілася сваёй старэнькай прасцінай. У яе бацьку і завярнулі. Мне так і не дазволілі паглядзець на яго, сказалі, што разрыўная куля пакінула ад асобы толькі месіва.

У нас з сёстрамі быў выдатны бацька - адказны, добры, ніводнага мацюкальнай слова ад яго ні разу не чулі. Да гэтага часу сумую па ім.

Аднак задоўга да гэтых падзей здарылася яшчэ адна трагедыя, якая стала чорнай старонкай у гісторыі Вялікай Айчыннай вайны.

«Дзень 17 ліпеня 1942 гады запомніўся ў дэталях, быццам быў учора. Карны нямецкі атрад, пракаціўшыся на матацыклах праз нашу вёску, накіраваўся ў суседнюю Красніцу. Да вайны там было пад 300 двароў і больш за 700 жыхароў. Людзі хаваліся ад катаў у стагах сена, аднак фашысты пайшлі на хітрасць: паслалі старых за жыхарамі, маўляў, няхай прыходзяць на сход, зямлю падзелім, а хто не прыйдзе, таму зямлі не дастанецца. І старыя паверылі, сабралі народ. Мужыкоў загналі ў калгасную лазню і тамака расстралялі. Астатніх развялі па хатах, сталі забіваць і паліць двары.

Мы ў гэты момант хаваліся на могілках, ляжалі між магілак і баяліся дыхаць. Здавалася, зямля дрыжала і стагнала ад крыку людзей.

Трое хлапчукоў нейкім цудам вырваліся з таго пекла, цераз пшанічнае поле дапаўзлі да Ляжанкі, а там цераз балота да нас. Выратаваліся малыя. Нічога больш пра іх не ведаю, бо камендатура выслала нас з роднай вёскі. Мяне адправілі за 60 км у Гомельскую вобласць да старэйшай сястры Лідзіі».

Працаўнік тылу

З восені 1942 года Паліна жыла ў сястры. На Белым Балоце разам з астатнімі камсамольцамі хавала і пасвіла калгасную жывёлу. Моладзь, якую не паспелі сагнаць у Германію, дні і ночы праводзіла пад адкрытым небам, абы жывёлы не патрапілі ў рукі ворага.

У пачатку кастрычніка 1943-га ў дом да Лідзіі наляцелі паліцай з двума немцамі і аб'явілі, што забіраюць Паліну. Пакуль сёстры павольна збіралі рэчы, малодшая шмыгнула за дзверы і кінулася наўцёкі.

«Ужо з суседскага хлява назірала, як акрываўленую Ліду вядуць пад руляй аўтамата, а ўслед за ёй бягуць і рыдаюць яе маленькія сыны - Воўчык і Шурка. Думала выйсці і здацца, але так і не рызыкнула - мяне скаваў страх. Пасля даведалася, што сястру збівалі прыкладам аўтамата, але не дабілі, бо заступіўся сусед і адкупіў яе бутляй самагонкі. Я была шчаслівая, што сястра паступова здаравее пасля збіцця, а яна супакойвала мяне: "Нічога, не плач, усё зажыве, галоўнае, што ты засталася дома».

У 1943-м фашысцкіх акупантаў гналі дадому з баямі, вызваляючы вёску за вёскай. Вораг супраціўляўся адчайна, але зыход вайны ўжо быў наканаваны. Дзяўчына добра запомніла і той страшны рукапашны бой у Абідовічах, і люты 44-га, калі за 8 км ад іх дома фарсіравалі Дняпро. Тады ўсіх эвакуіравалі ў Малінаўку, дзе людзі два месяцы чакалі Перамогі.

Тады ж тры сяброўкі - Поля, Вера і сакратар першаснай камсамольскай арганізацыі Дуся пазбівалі брыгаду. Дужыя і маладыя - апора і надзея ўсяго сяла. Менавіта за гэты перыяд адчайнага працоўнага парыву Паліна Дземідзенка ўдастоена звання «Працаўнік тылу».

«Утрох уручную ціснулі жыта – цэлы гектар! Працавалі з 5 раніцы да ночы. Елі грачаную кашу без солі, вадой зап'ем - і зноў у полі. Пераапранацца не паспявалі, так і працавалі ў начных кашулях. Потым уручную абмалочвалі збожжа, а пасля - на сенажаць».

Далей быў багаты на падзеі мірны час: муж, чацвёра дзяцей, жаданне пачаць новае жыццё на Поўначы. Паліна Кухарава працавала майстрам па расфасоўцы на рыбакансервавым заводзе, загадвала 8 складамі на «Мостабуд» і была камендантам двух інтэрнатаў будтрэста «Цюменьрыббуд». Нават выйшаўшы на пенсію, не пераставала верыць, што некалі вернецца ў Беларусь. Перашкодзіла чарнобыльская катастрофа.

Бабуліна мара, нажаль, не спраўдзілася, затое на памяць шматлікім пакаленням яна пакінула самае патаемнае - свае «жывыя» рукапісы, прыклад асабістага працоўнага подзвігу і велізарнае, да канца пранесенае каханне да роднай зямлі.

belchas.1prof.by