У Клічаўскім раёне абнавілі мемарыял і адшукалі новыя пахаванні часоў вайны

Партызанскі востраў адкрывае таямніцы

У Клічаўскім раёне абнавілі мемарыял у Верамееўцы і адшукалі сярод балот новыя пахаванні мірных жыхароў і народных мсціўцаў.

Клічаўскі раён у гады Вялікай Айчыннай стаў адным з самых буйных у Беларусі цэнтраў партызанскага руху. У гонар народных мсціўцаў у вёсцы Усакіна ўзведзены мемарыяльны комплекс. А пасярод балот вострава Верамееўка – помнік байцам легендарнага атрада «Слаўны», які дыслакаваўся тут. Гэтай зімой яго рэканструявалі, урачыстае адкрыццё запланавана на лета. Але і па гэты дзень у дрымучых усакінскіх лясах, у вязкай дрыгве ляжаць астанкі загінулых герояў і мірных жыхароў, забітых фашыстамі...

 Маўчаў сурова Усакінскі лес

Усакіна – самы крайні пункт раёна. Дабрацца туды можна толькі ў засушлівае лета або ў моцны мароз, калі балота моцна скоўвае лёдам. Да партызанскага вострава Верамееўка – яшчэ кіламетраў 15. Месцы недаступныя, небяспечныя: вакол багна, ісці трэба ў высокіх гумовых ботах і крок у крок за вопытным правадніком. Але гэта толькі адна з прычын таго, што астанкі загінулых партызан тут адшукалі толькі праз 50 гадоў пасля вайны.

– Звесткі аб дыверсійна-разведвальным атрадзе спецыяльнага прызначэння НКУС «Слаўны» пад камандаваннем маёра дзяржбяспекі Анатоля Пятровіча Шастакова, што базіраваўся тут з ліпеня 1943-га па красавік 1944-га, шмат гадоў былі засакрэчаны. Але нават калі архівы адкрылі, трапіць на партызанскі востраў аказалася немагчыма: тутэйшыя балоты пры Саюзе ператварылі ў навучальны палігон 57-й Смаленскай марской ракетаноснай авіяцыйнай дывізіі, дыслакаванай у Быхаве. Тут падрывалі бомбы, так што насельніцтву доступ быў забаронены – тлумачыць дырэктар Клічаўскага краязнаўчага музея Наталля Храмянкова. – З распадам Саюза вайсковую часць вывелі, землякі пацягнуліся ў лясы па грыбы-ягады і выявілі масавае пахаванне, на месцы якога цяпер помнік. У 2019 годзе яму прысвоілі статус гісторыка-мемарыяльнага месца пахавання. У 2020-м, пасля таго як яго наведаў старшыня Магілёўскага аблвыканкама, цяпер намеснік прэм’ер-міністра Леанід Заяц, мемарыял вырашылі рэканструяваць.

На гэтыя мэты па дзяржпраграме «Увекавечанне памяці аб загінулых пры абароне Айчыны» выдзелілі каля 140 тысяч рублёў, цяперашняй зімой і прыступілі: Будматэрыялы дастаўлялі па паветры – верталётам МНС.

Чырвоная тратуарная плітка, каваная агароджа, замест шэрых бетонных пліт на 18 адзіночных і адной брацкай магілах цяпер – чорныя гранітныя. Пры ўваходзе ўстаноўлены інфармацыйны стэнд, распрацаваны супрацоўнікамі музея, побач – драўляныя альтанкі, каб наведвальнікі маглі адпачыць і ў цішыні падумаць пра тых, хто так і не змог выбрацца з гэтага лесу.

Магілы без крыжоў

Спрабуючы разграміць буйное партызанскае фарміраванне ва Усакінскіх лясах, фашысты арганізавалі 5 магутных блакад. У выніку карных аперацый гінулі як народныя мсціўцы, так і мірныя жыхары. У 2021-м стараннямі гісторыкаў і краязнаўцаў ва Усакіна знайшлі тры раней невядомыя месцы пахавання, дзе спачываюць больш за 100 вяскоўцаў – старых, жанчын, дзяцей. А ў гэтым годзе ў ходзе расследавання Клічаўская раённая пракуратура ўстанавіла яшчэ чатыры няўлічаныя пахаванні.

– У адным ляжыць каля 15 чалавек, у іншых – ад 30 да 50. Па словах сельскай настаўніцы, мама якой была сведкай тых страшных падзей ва Усакіна, акопы каты выкарыстоўвалі як магілы: ставілі на край мірных жыхароў, расстрэльвалі, скідалі ў ямы, – удакладняе пракурор Клічаўскай раённай пракуратуры Аляксандр Цярэшчанка. – Сярод ахвяр генацыду – і жыхары суседніх вёсак. Усакіна называюць партызанскай сталіцай, вяскоўцы актыўна дапамагалі народным мсціўцам, за гэта фашысты жорстка з імі распраўляліся. З дапамогай Клічаўскага краязнаўцы Алега Зайцава глыбока ва Усакінскіх лясах удалося адшукаць і пахаванне, дзе спачываюць два партызаны. Каардынаты магіл, на якіх ні манумента, ні крыжа, мы адзначылі і звесткі перадалі ў райвыканкам, каб пошукавікі Магілёўскага клуба «Вікру» і байцы 52-га асобнага спецбатальёна Мінабароны змаглі падняць астанкі.

Пакуль невядомыя старонкі подзвігу

Клічаўскія гісторыкі і краязнаўцы робяць усё, каб адшукаць як мага больш звестак пра герояў.

– Немцы акупавалі наш раён 3 ліпеня 1941 года, а ўжо праз некалькі дзён у лесе пад Клічавам утварыўся першы партызанскі атрад, пасля ператвораны ў 277-ы партызанскі полк пад камандаваннем Ігната Ізоха. У партызанскай зоне, якую абараняла 18 тысяч чалавек, размяшчаліся Магілёўскі абкам партыі, абкам камсамола, штаб Магілёўскай вайскова-аператыўнай групы, выдаваліся падпольныя газеты: абласная «За Радзіму», клічаўская «Голас партызана», – пералічвае кіраўнік Клічаўскай пошукавай групы «Ольса», якая ўваходзіць у склад клуба «Віккру», Лідзія Ачыновіч. – Шмат гадоў вывучаем ваенную гісторыю краю, але ў гісторыі партызанскага руху яшчэ нямала невядомых старонак. Ведаючы, што 5 мая 1943-га загінуў першы рэдактар газеты «За Радзіму» Аляксандр Юшкевіч, мы, праводзячы рэвізію пахаванняў, са здзіўленнем выявілі: яго імя не значыцца ні на адным мемарыяле. З ушанаваннямі Аляксандра Антонавіча, які набліжаў перамогу і словам, і куляй, не хавалі, яго магіла – бязмежныя усакінскія лясы. У дзённіку партызана Марка Кудзіна ёсць радкі: «25 мая знайшлі абгарэлы труп. Па акулярах апазналі – наш Юшкевіч» ...Абгарэлы, таму што немцы бамбілі лясы, спрабуючы выкурыць адтуль народных мсціўцаў, пускалі палы. Лінію жыцця адважнага героя, журналіста ўдалося аднавіць. У Мінску мы адшукалі яго 91-гадовую дачку Галіну Аляксандраўну, якая перадала нам копію бацькавага дзённіка, у якой ён піша пра вайну, жонку і дачку.

А яшчэ мясцовыя пошукавікі ўстанавілі: з Клічаўшчыны родам бацька беларускага скульптара Анатоля Арцімовіча.

– Ураджэнец вёскі Бацэвічы Яфім Арцімовіч быў партызанам 752-га атрада Віктара Лівенцава. Фашысты схапілі Арцімовіча ў Клічаве, катавалі і, нічога не дабіўшыся, павесілі, – удакладняе Лідзія Лук’янаўна. – Крывавыя расправы ў райцэнтры немцы ладзілі з 1941 па 1943 год. Целы забітых скідалі ў выграбную яму ў цэнтры. Толькі ў 1944-м, калі быў вызвалены раён, мясцовыя кінуліся разграбаць гэты магільнік, шукаць блізкіх, але апазнаць людзей было ўжо немагчыма. Так і пахавалі – усіх разам.

Летась у Клічаве арганізавалі выставу ўнука загінулага партызана – Івана Арцімовіча – аднаго з аўтараў праекта мемарыяльнага комплексу «Памяці спаленых вёсак» у Борках.

Праца ў напрамку ўшанавання гістарычнай памяці ў Клічаўскім раёне працягваецца.

СБ