RU BY EN 中文
Twitter Instagram

25 гадоў Канстытуцыі Рэспублікі Беларусь

Адной з ключавых дат у гісторыі суверэннай Беларусі з’яўляецца 15 сакавіка 1994 года. У гэты дзень была прынята Канстытуцыя, якая ўпершыню ў гісторыі беларускай дзяржаўнасці замацавала статус рэспублікі як унітарнай дэмакратычнай сацыяльнай прававой дзяржавы. Гэты дакумент заклаў трывалы прававы фундамент незалежнасці, рэалізаваў імкненне беларускага народа быць паўнапраўным гаспадаром на роднай зямлі.

З’яўленню Асноўнага Закона 1994 года папярэднічалі Беларускія Канстытуцыі савецкай эпохі 1919, 1927, 1937, 1978 гадоў, якія заклалі асновы беларускай дзяржаўнасці, устанавілі сістэму дзяржаўных органаў, замацавалі асноўныя правы і абавязкі грамадзян. Кожная з гэтых канстытуцый мела свае асаблівасці, аднак агульным для іх было адлюстраванне сацыялістычных каштоўнасцей, замацаванне марксісцка-ленінскай ідэалогіі.

На фоне распаду СССР, палітычных і сацыяльна-эканамічных пераўтварэнняў у Беларусі паўстала неабходнасць змены канстытуцыйных асноў дзяржаўнага ладу. Над праектам Асноўнага Закона вялася маштабная праца, якая расцягнулася на некалькі гадоў. У выніку 15 сакавіка 1994 года на 13-й сесіі Вярхоўнага Савета Рэспублікі Беларусь 12-га склікання была зацверджана першая ў гісторыі суверэннай Рэспублікі Канстытуцыя. Яна ўстанавіла прынцыпы дэмакратычнага ладу, прыярытэт правоў і свабод чалавека, першынство міжнароднага права. Акрамя таго, Канстытуцыяй упершыню ў гісторыі краіны ў сістэме вышэйшых органаў дзяржаўнай улады прадугледжана пасада Прэзідэнта Рэспублікі Беларусь.

Канстытуцыя 1994 года дзейнічае са зменамі і дапаўненнямі, прынятымі на рэспубліканскіх рэферэндумах 24 лістапада 1996 года і 17 кастрычніка 2004 года.

На аснове Канстытуцыі фарміруецца ўся сістэма бягучага заканадаўства, у ёй вызначаецца кампетэнцыя дзяржаўных органаў, а таксама межы прававога рэгулявання. У Канстытуцыі ўстанаўліваецца прававы статус органаў дзяржаўнай улады, што дазваляе вызначыць іерархію нарматыўных актаў, якімі яны прымаюцца. Пры гэтым найважнейшай юрыдычнай уласцівасцю Канстытуцыі з’яўляецца яе першынство ў адносінах да ўсіх іншых прававых актаў. Адпаведныя правілы (аб першынстве Канстытуцыі) замацаваны ў самым асноўным Законе. Прыярытэт Канстытуцыі ў адносінах да іншых актаў таксама падмацоўваецца спецыфікай яе прыняцця, змены або адмены.

Дзеянне Канстытуцыі Рэспублікі Беларусь і парадак яе змянення вызначаны ў раздзеле VIII Асноўнага Закона. У артыкуле 138 гаворыцца. што пытанне аб змяненні і дапаўненні Канстытуцыі разглядаецца палатамі парламента па ініцыятыве Прэзідэнта або не менш як 150 тыс. грамадзян Рэспублікі Беларусь, якія валодаюць выбарчым правам. У артыкуле 140 замацавана палажэнне аб тым, што змяненні і дапаўненні Канстытуцыі могуць быць праведзены праз рэферэндум. Рашэнне аб змяненні і дапаўненні Канстытуцыі шляхам рэферэндуму лічыцца прынятым, калі за яго прагаласавала большасць грамадзян, унесеных у спісы для галасавання. Раздзелы I «Асновы канстытуцыйнага ладу», II «Асоба, грамадства, дзяржава», IV «Прэзідэнт, парламент, урад, суд» і VIII «Дзеянне Канстытуцыі Рэспублікі Беларусь і парадак яе змянення» могуць быць зменены толькі шляхам рэферэндуму.

Першыя змены і дапаўненні ў Канстытуцыю Рэспублікі Беларусь былі ўнесены ў выніку праведзенага 24 лістапада 1996 года рэспубліканскага рэферэндуму, на які былі вынесены два праекты абноўленага Асноўнага Закона. За праект, прапанаваны Прэзідэнтам Рэспублікі Беларусь А. Р. Лукашэнкам, прагаласавалі 5 175 664 чалавекі, або 70,5% ад агульнай колькасці выбаршчыкаў. За праект Вярхоўнага Савета – 582 437 чалавек, або 7,9% ад агульнай колькасці выбаршчыкаў. На падставе вынікаў рэферэндуму Канстытуцыя была прынята ў новай рэдакцыі. Нараўне з раней прадугледжанымі нормамі аб разнастайнасці форм уласнасці, палітычным плюралізме, прыярытэце агульнапрызнаных прынцыпаў міжнароднага права, судовай абароне грамадзянамі сваіх правоў і свабод з’явілася палажэнне аб першынстве права, былі пераразмеркаваны паўнамоцтвы паміж Прэзідэнтам, парламентам і урадам, пашыраныя некаторыя правы і свабоды. Унясенне змяненняў у Асноўны Закон дазволіла забяспечыць эфектыўную дзейнасць выканаўчай, заканадаўчай і судовай уладаў, а таксама кіраўніка дзяржавы ў інтарэсах беларускага народа. Правядзенне рэферэндуму 1996 года з’явілася адзіным легітымным спосабам ліквідаваць тыя канстытуцыйныя палажэнні, якія знаходзіліся ў супярэчнасці з прававымі нормамі, грамадскімі патрэбамі і задачамі стварэння эканамічна стабільнай, сацыяльна арыентаванай, прававой дзяржавы.

Наступны рэферэндум, на які былі вынесеныя пытанні змены і дапаўненні Канстытуцыі Рэспублікі Беларусь, адбыўся 17 кастрычніка 2004 года. Яго вынікам стала канфіскацыя з часткі першай артыкула 81 Канстытуцыі нормы аб заняцці адной і той жа асобай пасады Прэзідэнта Рэспублікі Беларусь не больш за два тэрміны. Паводле дадзеных Цэнтральнай камісіі Рэспублікі Беларусь па выбарах і правядзенні рэспубліканскіх рэферэндумаў, у гэтым галасаванні прыняло ўдзел 89,3% выбаршчыкаў. За новую рэдакцыю часткі першай артыкула 81 Канстытуцыі выказалася 74,3% грамадзян ад агульнай колькасці ўнесеных у спісы для галасавання.

У прэамбуле Канстытуцыі сфармуляваны асноўныя ідэі і прынцыпы, якімі павінны кіравацца народ і ўлада ў працэсе дзяржаўнага будаўніцтва і грамадскага развіцця. Гэта адказнасць за цяперашні стан і будучыню Беларусі, усведамленне сябе паўнапраўным суб’ектам сусветнай супольнасці, неад’емнае права на самавызначэнне, апора на шматвяковую гісторыю развіцця беларускай дзяржаўнасці, зацвярджэнне правоў і свабод кожнага грамадзяніна, забеспячэнне грамадзянскай згоды і непарушных асноў народаўладдзя і прававой дзяржавы.

Канстытуцыя Рэспублікі Беларусь змяшчае асноўныя прынцыпы дзяржаўнага ладу, такія, як неад’емнасць дзяржаўнага суверэнітэту, народаўладдзе, забеспячэнне правоў і свабод кожнага чалавека, падтрыманне грамадзянскай згоды, прызнанне чалавечай годнасці, роўнасці ўсіх перад законам, вяршэнства права і справядлівасці, суразмернасць абмежавання правоў і свабод канстытуцыйна значным мэтам. Адметнымі рысамі Канстытуцыі Рэспублікі Беларусь з’яўляюцца палітычны плюралізм, замацаванне ў якасці эканамічнай асновы разнастайнасці форм уласнасці, устанаўленне роўнасці дзяржавы і грамадзяніна, наяўнасць у іх узаемных абавязацельстваў, замацаванне ў якасці вектара для развіцця бягучага заканадаўства прыярытэту агульнапрызнаных прынцыпаў міжнароднага права, падзел і ўзаемадзеянне ўладаў, прамы характар дзеяння норм Асноўнага Закона.

У першым раздзеле Канстытуцыі «Асновы канстытуцыйнага ладу» даецца характарыстыка беларускай дзяржавы як унітарнай дэмакратычнай сацыяльнай прававой, замацавана ўзаемная адказнасць чалавека, грамадзяніна і дзяржавы.

У другім раздзеле «Асоба, грамадства, дзяржава» прапісаны асабістыя, палітычныя, сацыяльна-эканамічныя і культурныя правы і свабоды грамадзян, вызначаны абавязкі грамадзян, адказнасць дзяржавы перад грамадствам і асобай, яе абавязак забяспечыць матэрыяльныя гарантыі і магчымасці для поўнага ажыццяўлення правоў і свабод грамадзян.

Трэці раздзел «Выбарчая сістэма. Рэферэндум» замацоўвае асноўныя прынцыпы выбарчай сістэмы, устанаўлівае парадак правядзення рэспубліканскіх і мясцовых рэферэндумаў.

У чацвёртым раздзеле «Прэзідэнт, парламент, урад, суд» вызначаюцца статус і паўнамоцтвы Прэзідэнта, парадак фарміравання, склад, кампетэнцыя, формы і метады дзейнасці органаў дзяржаўнай улады, вызначаецца структура судовай улады і прынцыпы ажыццяўлення правасуддзя ў рэспубліцы.

Пяты раздзел «Мясцовае кіраванне і самакіраванне» вызначае, праз якія структуры грамадзянамі ажыццяўляецца мясцовае кіраванне і самакіраванне, іх статус і паўнамоцтвы.

У шостым раздзеле змяшчаюцца нормы, якія рэгламентуюць дзейнасць двух дзяржаўных органаў – пракуратуры і Камітэта дзяржаўнага кантролю.

У раздзеле «Фінансава-крэдытная сістэма Рэспублікі Беларусь» устанаўліваецца, што на тэрыторыі рэспублікі праводзіцца адзіная бюджэтна-фінансавая, падатковая, грашова-крэдытная і валютная палітыка, вызначаецца парадак фарміравання даходаў бюджэту, ажыццяўленне агульнадзяржаўных расходаў, складання, зацвярджэння і выканання бюджэтаў і дзяржаўных пазабюджэтных фондаў.

Найважнейшае значэнне для выяўлення месца і ролі Канстытуцыі, фарміравання ўсёй прававой сістэмы з улікам іерархіі нарматыўных актаў мае восьмы раздзел, у якім асвятляюцца пытанні дзеяння Канстытуцыі і парадак яе змены.

Заключныя і пераходныя палажэнні змешчаны ў апошнім, дзявятым, раздзеле Асноўнага Закона. У ім абазначаны прававыя сродкі для забеспячэння пераходу да рэалізацыі тых норм, якія не могуць быць выкананы адразу з увядзеннем у дзеянне Канстытуцыі а таксама змешчаны нормы, прысвечаныя асаблівасцям фарміравання, захавання паўнамоцтваў раней створаных і зноў прадугледжаных дзяржаўных органаў.

Дзеючая Канстытуцыя ўвасобіла ў сабе пераемнасць і вопыт шматвяковага гістарычнага шляху Беларусі, азнаменавала новы этап у палітычным і сацыяльна-эканамічным развіцці краіны. Яна грунтуецца на неад’емным суверэнным праве беларускага народа мець сваю дзяржаўнасць і быць паўнапраўным суб’ектам сусветнай супольнасці. У Канстытуцыі Рэспублікі Беларусь знайшоў адлюстраванне вопыт канстытуцыйнага будаўніцтва такіх дзяржаў, як Аўстрыя, Бельгія, Данія, Італія, ЗША, Францыя, ФРГ, Швецыя і іншых краін з улікам асаблівасцей умоў развіцця нашага грамадства і яго гістарычных традыцый. Беларуская Канстытуцыя гарантуе кожнаму грамадзяніну свабоды і правы, неабходныя для стваральнай працы, годнага жыцця і гарманічнага ўсебаковага развіцця асобы.