Да Міжнароднага дня вызвалення вязняў фашысцкіх канцлагераў

Не меншай жорсткасцю адрозніваліся канцэнтрацыйныя лагеры, створаныя фашыстамі на тэрыторыі Беларусі, якіх налічвалася больш за 500. Найбольш буйныя з іх знаходзіліся ў Мінску - у раёне Нямігі і Трасцянцы, а таксама ў Азарычах, Гомелі, Полацку і Бабруйску. У іх былі знішчаны каля 3 млн мірных жыхароў.

Створаная ў 1944 годзе камісія садзейнічання Надзвычайнай дзяржаўнай камісіі па ўстанаўленні і расследаванні злачынстваў нямецка-фашысцкіх захопнікаў і іх саўдзельнікаў сабрала доказы, якія цалкам выкрываюць крывавыя злачынствы гітлераўцаў.

За свае злачынствы гітлераўцы адказалі на міжнародным судовым працэсе ў Нюрнбергу, які праходзіў з 20 лістапада 1945 па 1 кастрычніка 1946 года. Адкрытыя суды па найбольш жорсткіх ваенных злачынствах былі праведзены ў гарадах савецкіх рэспублік на тэрыторыі Савецкага Саюза, у тым ліку ў Мінску, Бабруйску, Віцебску і Гомелі.

Штогод па ўсёй Беларусі 11 красавіка праходзяць мітынгі, прысвечаныя Міжнароднаму дню вызвалення вязняў фашысцкіх канцлагераў. Да памятных знакаў па ўсёй рэспубліцы нясуць вянкі і кветкі былыя вязні канцлагераў, прадстаўнікі абласной і мясцовай улады, грамадскіх арганізацый, працоўных калектываў, студэнты і школьнікі. На месцах лагераў смерці па ўсёй краіне ў памяць аб загінуўшых у іх устаноўлены помнікі. Кожны лагер смерці ўвекавечаны ў мемарыяльным комплексе «Хатынь».

Лагер смерці «Трасцянец»

Найбуйнейшым на тэрыторыі Беларусі месцам масавага знішчэння людзей у гады нямецка-фашысцкай акупацыі з'яўляўся лагер смерці Трасцянец. Ён знаходзіцца ў адным шэрагу з Асвенцымам, Майданекам і Трэблінкай.

Назва «Трасцянец» аб'ядноўвае некалькі месцаў масавага знішчэння людзей: урочышча Благаўшчына - месца масавых растрэлаў; лагер - побач з вёскай Малы Трасцянец за 10 км ад Мінска па Магілёўскай шашы; урочышча Шашкоўка - месца масавага спалення людзей. Згодна з афіцыйнымі звесткамі, усяго ў лагеры смерці Трасцянец загінулі 206,5 тыс. чалавек.

Трасцянецкі лагер смерці працягваў функцыянаваць да канца чэрвеня 1944 года. Людзі ніколі не забудуць тых вялізных, незаменных чалавечых ахвяр, якія прынесла вайна з фашызмам. Першы жалобна-ўрачысты мітынг, прысвечаны памяці ахвяр фашызму, адбыўся ў Трасцянцы 3 верасня 1944 года.

8 чэрвеня 2014 года Прэзідэнт Беларусі Аляксандр Лукашэнка прыняў удзел у цырымоніі закладкі памятнай капсулы на месцы стварэння мемарыяльнага комплексу «Трасцянец». Аляксандр Лукашэнка падкрэсліў, што мемарыял «Трасцянец» павінен стаць аб'ектам агульнаеўрапейскага значэння.

Азарыцкія лагеры смерці

У 1944 годзе камандаванне вермахта шырока прымяняла практыку выкарыстання цывільнага насельніцтва ў якасці прыкрыцця на шляху наступлення савецкіх войскаў.

У пачатку сакавіка 1944 года на акупаванай тэрыторыі, у непасрэднай блізкасці ад лініі фронту, непадалёк ад вёсак Азарычы, Дзерць і Падасіннік акупанты стварылі тры лагеры смерці, куды пад выглядам эвакуацыі былі дастаўлены больш за 50 тыс. чалавек з Гомельскай, Магілёўскай, Палескай абласцей Беларусі, а таксама Смаленскай і Арлоўскай абласцей Расіі. Гэтыя тры лагеры атрымалі назву «Азарыцкія лагеры смерці».

Лагеры ўяўлялі сабой абнесеныя калючым дротам участкі балоцістай мясцовасці. Вакол было міннае поле. Людзі ўтрымліваліся пад адкрытым небам. Будаваць буданы ці зямлянкі, збіраць галлё для подсцілу, разводзіць вогнішчы катэгарычна забаранялася. Вязняў нічым не кармілі, не давалі пітной вады. У лагеры з бліжэйшых населеных пунктаў звозіліся хворыя на сыпны тыф і іншыя інфекцыі для распаўсюджвання хвароб сярод мясцовага насельніцтва і ў далейшым сярод байцоў Чырвонай Арміі.

18-19 сакавіка 1944 года войскі 65-й арміі (генерал-лейтэнант П. І. Батаў) 1-га Беларускага фронту вызвалілі з Азарыцкіх лагераў 33 480 чалавек, з іх 15 960 дзяцей ва ўзросце да 13 гадоў, 13 478 жанчын, 13 048 жанчын. Перад вызваліцелямі паўстала страшная карціна: тысячы знясіленых людзей у тыфозным трызненні ляжалі на балоце пад дажджом і снегам. Вязні, якія маглі яшчэ рухацца, лінулі насустрач воінам.

На працягу ўсяго часу існавання гета нацысты падтрымлівалі надзвычай высокую шчыльнасць засялення: у аднапавярховым доме на 2-3 кватэры жылі да 100 чалавек, у аналагічным двухпавярховым - да 300. Невыносная цесната, голад і антысанітарыя выклікалі ў гета павальныя хваробы і эпідэміі. Акрамя таго, фашысты ўсяляк здзекаваліся з зняволеных яўрэяў: рабавалі, мучылі, калолі штыкамі, кідалі жывымі ў агонь. Асуджаных на смерць прымушалі спяваць песні, танчыць, а потым іх расстрэльвалі.

Спачатку нацысты забівалі тых, хто не мог працаваць, пасля пачаліся буйнамаштабныя пагромы. Да лета 1942 гады фашысты знішчылі практычна ўсіх вязняў у гета, выжыць змаглі толькі 2-3%.

2 сакавіка 1942 года нацысты расстралялі каля 5 тыс. вязняў Мінскага гета ў Ракаўскім прадмесці. Таксама там жыўцом былі пахаваны 200 яўрэйскіх выхаванцаў дзіцячага дома разам з выхавацелямі.

На гэтым страшным месцы ў 1947 годзе ў памяць аб па-зверску знішчаных фашыстамі людзях узвялі сціплы абеліск, з якога пачаўся мемарыял «Яма». У 1989 годзе каля мемарыяла па ініцыятыве былых вязняў Мінскага гета была пасаджана алея Праведнікаў народаў свету (парк «Праведнікі свету»), дзе на высаджаных дрэвах былі ўстаноўлены мемарыяльныя таблічкі з імёнамі жыхароў Беларусі, якія ратавалі яўрэяў у гады Вялікай Айчыннай вайны.

У 2000 годзе ў мемарыяльным комплексе «Яма» была ўстаноўлена бронзавая скульптурная кампазіцыя «Апошні шлях», якую размясцілі ўздоўж прыступак, якія вядуць да цэнтра мемарыяла і ўяўляе сабой 27 пераплеценых паміж сабой фігур асуджаных мучанікаў, якія спускаюцца на дно ямы. Помнік ствараўся восем гадоў, усе працы выконваліся ўручную.

29 лістапада 2021 года 10 новых памятных таблічак з імёнамі праведнікаў былі ўстаноўлены на алеі. Гэты памятны спіс папоўнілі імёны яшчэ 10 людзей і сем'яў, якія ратавалі яўрэяў у гады Халакоста. Штогод тут праходзяць жалобныя мітынгі з ускладаннем кветак і хвілінай маўчання.

БЕЛТА